Το φρούριο Μπούρτζι είναι μέγιστης σπουδαιότητας μνημείο και ένα από τα σημαντικότερα οχυρωματικά έργα του ελληνικού χώρου. Έχει κηρυχθεί με το Β.Δ. 25-2-1922 (ΦΕΚ 28/Α/26-2-1922) ως προέχον μνημείο. Είναι κτισμένο πάνω σε βραχονησίδα στην είσοδο του λιμανιού της πόλης του Ναυπλίου. Το νησί οχυρώθηκε στην περίοδο της Α΄ Ενετοκρατίας (1471) όταν προβλεπτής (provedittore), δηλ. διοικητής του Ναυπλίου ήταν ο Πασκουαλίνγκο (Pasqualingo). Ο αρχικός σχεδιασμός έγινε από τον αρχιτέκτονα Αντόνιο Γκαμπέλο (A. Gambello) και το έργο συνεχίστηκε από τον Μπρανκαλεόνε (Brancaleone).
Από τις δυο πλευρές του φρουρίου ξεκινούσαν χοντρές αλυσίδες, οι οποίες κατέληγαν στις δυο πλευρές του λιμανιού της πόλης. Όταν οι αλυσίδες τεντώνονταν, υψώνονταν κάποια εκατοστά πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και κανένα πλοίο δεν μπορούσε να προσεγγίσει την πόλη. Στην αντίθετη περίπτωση, όταν δηλ. ήταν χαλαρές, ακουμπούσαν στο βυθό της θάλασσας και τα πλοία περνούσαν ελεύθερα. Έτσι το Ναύπλιο πήρε την ονομασία “Porto Cadena”.
To φρούριο εξυπηρέτησε την άμυνα της πόλης για 350 χρόνια, στα οποία υπέστη αρκετές επισκευές και τροποποιήσεις. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση του Ναυπλίου, υπέστη όμως σοβαρές ζημιές κυρίως στη νότια πλευρά του, την πλευρά δηλαδή προς την πόλη, απ’ όπου εδέχθη και πυρά. Στη συνέχεια, χρησιμοποιήθηκε ως τόπος διαμονής του δήμιου, που έφευγε από το νησί μόνο για τις εκτελέσεις που λάμβαναν χώρα στο Παλαμήδι. Όταν οι εκτελέσεις σταμάτησαν, το φρούριο εγκαταλείφθηκε. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, με πρωτοβουλία των Ναυπλιωτών αποφασίστηκε το φρούριο να συντηρηθεί, έτσι ώστε να χρησιμοποιηθεί ως ξενοδοχείο. Για το σκοπό αυτό απομακρύνθηκαν όλες οι μεταγενέστερες προσθήκες και τα υλικά καταστροφής και ανατέθηκε στο Γερμανό αρχιτέκτονα W. Schaefer η αναστήλωση και μετατροπή του φρουρίου σε ξενοδοχείο. Το ξενοδοχείο λειτούργησε μέχρι τη δεκαετία του 1970. Στη συνέχεια, με επιμέρους επεμβάσεις του ΕΟΤ λειτούργησε ως εστιατόριο και αναψυκτήριο έως το 1997 περίπου.
Ο ανατολικός προμαχώνας είναι θεμελιωμένος επάνω στο βράχο. Στο εσωτερικό διατάσσονται πέντε (5) θολοσκεπή δωμάτια τα οποία δεν είχαν αρχικά παράθυρα, αλλά μόνο ανοίγματα στην οροφή. Κατά την φάση λειτουργίας του φρουρίου ως ξενοδοχείο είχαν διανοιχτεί θύρες που οδηγούσαν σε μικρούς εξώστες, από σκυρόδεμα.
Η βόρεια πύλη διαμορφώνεται με πύργο ορθογώνιας κάτοψης, που προσκολλάται στο περιμετρικό τοίχος. Η είσοδος γίνεται μέσω κτιστής θολοσκεπούς κλίμακας μεταξύ δύο τοξωτών θυρών σε ευθεία διάταξη. Επάνω από το διαβατικό που διαμορφώνεται με αυτό τον τρόπο, διατάσσεται δωμάτιο, το οποίο κατά τον Schaefer ανήκε στο διοικητή της φρουράς. Η πύλη προστατεύεται από barbacane ημικυκλικής κάτοψης το οποίο δεν έχει κατασκευαστεί ταυτόχρονα με το υπόλοιπο φρούριο, όμως η κατασκευή του δεν θα πρέπει να καθυστέρησε πολύ. Η πύλη ανοίγεται στην ανατολική πλευρά και πρόκειται για ανακατασκευή της αρχικής, που εικονίζεται κατεστραμμένη το 1930 στη σχετική φωτογραφία του Gerola.
Ο δυτικός προμαχώνας έχει μεγαλύτερο εμβαδόν από τον ανατολικό. Και εδώ ο περιμετρικός τοίχος, που θεμελιώνεται στο βράχο, έχει μεγάλο πάχος και σκάρπα. Στο εσωτερικό διατάσσονται επτά δωμάτια που καλύπτονται από θόλους και μία δεξαμενή.
Η νότια πύλη βρίσκεται στα νοτιοανατολικά του κεντρικού πύργου. Αποτελεί την κύρια είσοδο στο φρούριο, δεδομένου ότι ανοίγεται στην πλευρά προς την πόλη του Ναυπλίου. Η είσοδος γίνεται μέσω δύο τοξωτών πυλών και ενός θολοσκεπούς διαβατικού στο οποίο ο εισερχόμενος ανεβαίνει μια αρκετά απότομη κλίμακα. Ο νότιος τοίχος του πύργου ανακατασκευάστηκε κατά τις εργασίες του 1936-37, δεδομένου ότι είχε πλήρως καταρρεύσει κατά την επανάσταση και είχε παραμείνει στην κατάσταση αυτή για περισσότερα από εκατό χρόνια. Στη θέση του αρχικού θυρεού κατασκευάστηκε παράθυρο για να δοθεί φως στο δωμάτιο που βρίσκεται επάνω ακριβώς από την πύλη. Το δωμάτιο αυτό του ξενοδοχείου διατηρεί το σταθερό εξοπλισμό του με ξύλινα κρεβάτια σε σταθερή κτιστή κλιμακωτή βάση, κτισμένη στο εξωράχιο του θόλου του διαβατικού.
Στα ανατολικά της πύλης βρίσκεται ένας ορθογώνιος χώρος που καλύπτεται με πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος. Ο χώρος αυτός πρέπει να αποτελεί την τελευταία προσθήκη στο φρούριο, κατασκευασμένη μάλλον στα μεταπολεμικά χρόνια από τον ΕΟΤ. Κατά την τελευταία φάση εργασιών το 1985 ο χώρος μετατράπηκε σε αναψυκτήριο.
Εκατέρωθεν του barbacane της πύλης διαμορφώνονται δύο ακανόνιστης κάτοψης πολυβολεία, προσπελάσιμα από το barbacane, αρχικά ασκεπή, σήμερα όμως στεγασμένα με πλάκες οπλισμένου σκυροδέματος, που κατασκευάστηκαν κατά τη μετατροπή του φρουρίου σε ξενοδοχείο. Το δυτικό πυροβολείο έχει μετατραπεί σε εστιατόριο και το ανατολικό σε κουζίνα. Οι κανονιοθυρίδες μετατράπηκαν στο δυτικό πυροβολείο σε παράθυρα, απαραίτητα για το φωτισμό του εστιατορίου, ενώ στο ανατολικό πυροβολείο φράχθηκαν.
Το φρούριο δεν παρουσιάζει δομικά προβλήματα, που να δημιουργούν ανησυχία για την στατική του επάρκεια. Η ισχυρή αρχική κατασκευή, η θεμελίωση στο βράχο και η συντήρηση που έγινε κατά τη μετατροπή του φρουρίου σε ξενοδοχείο το 1936-37 συνέβαλαν στην αποφυγή τέτοιων προβλημάτων.
Η μελέτη στερέωσης – αποκατάστασης - ανάδειξης και επανάχρησης του Φρουρίου συντάχθηκε από το επιστημονικό προσωπικό της 25ης ΕΒΑ υπό την επιστημονική εποπτεία του διευθυντή δρος Δημήτρη Αθανασούλη. Ως υπόβαθρο χρησιμοποιήθηκε η αποτύπωση του μνημείου, η οποία πραγματοποιήθηκε από τους «ΓΕΑΜ-Μνημείο Ε.Π.Ε.» αρχιτέκτονες μηχανικοί, Χριστίνα Πινάτση αρχιτέκτων μηχανικός και Μανιαδάκης Νίκος τοπογράφος μηχανικός, με πιστώσεις της «Εταιρείας Τουριστικής Ανάπτυξης (ΕΤΑ) Α.Ε.»
α. Η μετατροπή του φρουρίου σε ξενοδοχείο παρουσιάζει ενδιαφέρον ως η πρώτη ίσως εφαρμογή ένταξης νέας χρήσης σε μνημείο στην Ελλάδα. Η επέμβαση είναι ενδεικτική του δυναμισμού της κοινωνίας της εποχής αυτής και χαρακτηριστική των πρώτων βημάτων του ελληνικού τουρισμού και του τρόπου αντιμετωπίσης της σχέσης του με τα μνημεία από το ελληνικό κράτος. Οι επεμβάσεις δεν έχουν προκαλέσει σημαντικές αλλοιώσεις στο φρούριο και πάντως όχι σε έκταση που να υποβαθμίζεται η αρχαιολογική του αξία. Αντίθετα, έχουν με τον καιρό ταυτιστεί με αυτό, αποτελώντας μέρος της ιστορίας του.
β. Η ενδεχόμενη απάλειψη της τελευταίας αυτής οικοδομικής φάσης θα συνεπαγόταν επεμβάσεις που θα προσέκρουαν σε ασάφειες, όπως η ανακατασκευή των ανοιγμάτων των κανονιοθυρίδων στα νότια πολυβολεία, που παρουσιάζει δυσκολίες και λειτουργικά προβλήματα, όπως η απόφραξη των ανοιγμάτων των προμαχώνων, που είναι απαραίτητα για το φωτισμό και τον αερισμό των εσωτερικών χώρων.
γ. Οι χώροι που προέκυψαν από τις επεμβάσεις του μεσοπολέμου (νότια πολυβολεία, βόρεια κτήρια) είναι απαραίτητοι για την εξυπηρέτηση και των σύγχρονων λειτουργικών αναγκών.
Προτείνεται επίσης συντήρηση του μνημείου, με κατά τόπους επεμβάσεις που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση της υγρασίας (μονώσεις, τοπικά αρμολογήματα με ασβεστοκονίαμα) και τον εκσυγχρονισμό των χώρων (αντικατάσταση κουφωμάτων, κατασκευή νέων επιχρισμάτων, δαπέδων κλπ).
Η πρόταση ολοκληρώνεται με την απόδοση του μνημείου στο κοινό, με αποκατάσταση των εγκαταλελειμμένων χώρων. Στους προμαχώνες δημιουργείται μικρός εκθεσιακός χώρος και πωλητήριο. Επιπλέον διατηρείται η παλαιά χρήση του μικρού εστιατορίου και αναψυκτηρίου, στους χώρους που λειτουργούσε και παλαιότερα, με εκτόνωση στα δώματα που βρίσκονται στη νότια πλευρά. Ο κεντρικός πύργος, παραμένει κλειστός στο κοινό, ενώ στο εσωτερικό του κατασκευάζεται σταθερή μεταλλική κλίμακα, με βοηθητική χρήση μόνο. Στα βόρεια κτήρια εγκαθίστανται βοηθητικές χρήσεις. Εξασφαλίζονται συνθήκες πρόσβασης από ΑΜΕΑ με κατασκευή ανελκυστήρα στα βόρεια κτήρια που επιτρέπει την προσπέλαση του βασικού επιπέδου του Φρουρίου. Από το επίπεδο αυτό η κίνηση των ΑΜΕΑ στους υπόλοιπους χώρους γίνεται με μικρές ράμπες.
Σχετικά επίσης με την προβλήτα πρόσδεσης και αγκυροβόλησης σκαφών που βρίσκεται στα ανατολικά του φρουρίου, η οποία παρουσιάζει προβλήματα αποδιοργάνωσης του κρηπιδώματος, θα συνταχθεί μελέτη για την αποκατάστασή της σε συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς (Δημοτικό Λιμενικό Ταμείο και Λιμεναρχείο).
Το έργο υλοποιεί η 25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και η Διεύθυνση Εκτέλεσης Έργων Μουσείων και Πολιτιστικών Κτιρίων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού με προϋπολογισμό 2.790.000,00€.
