Αγωνιστές του 1821... παραλίγο εργοστασιάρχες.

Ο Νικηταράς, ως υποψήφιος επιχειρηματίας, χρεοκόπησε και κατάντησε, τελικά, να ζητιανεύει...

 Τέτοια εποχή πριν από 180 χρόνια, ενώ το νεοελληνικό κράτος δεν είχε ακόμη επισήμως αναγνωρισθεί, κυκλοφορούσε μια περίεργη πρόσκληση. Οι Ελληνες καλούνταν να πουλήσουν κουρέλια που είχαν στα σπίτια τους! Αν δεν ήθελαν παράδες, μπορούσαν να τ ανταλλάξουν με χαρτί!

Δεν ξέρουμε πόσοι ανταποκρίθηκαν, αλλά εκείνη η «ειδοποίησις» κι όσα αναφέρονταν διασώζουν μια πτυχή των επαναστατικών χρόνων, που δεν μνημονεύεται αλλού. Πρόκειται για την πρώτη, μάλλον, είδηση περί ελληνικής «βιομηχανίας» και συγκεκριμένα την παραγωγή χαρτιού. Ενα μεγαλεπήβολο σχέδιο αγωνιστών του 1821, που ήθελαν να γίνουν «εργοστασιάρχες»!

Πρωταγωνιστής για την κατασκευή του χαρτοποιείου («χαρτουργείο» όπως το αποκαλούσε) ήταν ο γιατρός, δάσκαλος και κληρικός Διονύσιος Πύρρος. Στις πολυετείς σπουδές του στο εξωτερικό, κατά τα προεπαναστατικά χρόνια, δεν αμέλησε, όπως ο ίδιος γράφει, να παρατηρήσει και να μάθει την παραγωγή χαρτιού: «Η πολυσύνθετος αύτη μηχανή είναι μεν ωφελιμωτάτη εις τον Κοινόν, πλην είναι πολυέξοδος».

Ο πρώτος μύλος πολτοποίησης για την παρασκευή χαρτιού που λειτούργησε στη χώρα μας στο Αίγιο.

Ζήτησαν δάνειο
Παρόλα αυτά τόλμησε, με μια προβιομηχανική τεχνολογία, να προχωρήσει στην παραγωγή χαρτιού στον Μιστρά το 1827. Η πληροφορία, που διασώζει ο ιστορικός Αντ. Μηλιαράκης (ασχολήθηκε πρώτος αναλυτικά με το θέμα πριν από έναν αιώνα) είναι ότι «κατασκεύασε περί τα 1.000 φύλλα χάρτου».

Οι εγκαταστάσεις καταστράφηκαν, όταν ο Ιμπραήμ λεηλατούσε τη Λακωνία και ο «εργοστασιάρχης» κατέφυγε στα αγγλοκρατούμενα Κύθηρα.

Δύο χρόνια αργότερα θα επιχειρήσει ξανά να θέσει σε λειτουργία τη χαρτοποιητική του, με συνέταιρο τον ήρωα της Επανάστασης Νικηταρά. Εβαλαν από 3.000 γρόσια ο καθένας για τις εγκαταστάσεις στον Ερασίνο ποταμό (Κεφαλάρι Αργους) και ξεκίνησαν. Τότε δημοσιεύτηκε και η «ειδοποίησις» για τα ράκη.

Δημοσίευμα της Αργολικής εφημερίδας «Ιναχος» (Ιανουάριος 1903) με άρθρο του Α. Μηλιαράκη για το πρώτο ελληνικό χαρτοποιείο. Το σημείωμα είχε αναδημοσιευτεί από το αθηναϊκό περιοδικό «Αρμονία».

Το κεφάλαιό, όμως, πολύ γρήγορα εξαντλήθηκε και απευθύνθηκαν στον Καποδίστρια για ενίσχυση. Ο κυβερνήτης δεν έδωσε σημασία στο αίτημά τους. Το εργαστήριο έκλεισε και ο Νικηταράς μετέφερε τον εξοπλισμό στο σπίτι του.

Οι δύο συνέταιροι θα επανέλθουν για ίδρυση νέου χαρτοποιείου στους Μύλους του Αργους μετά την έλευση του Οθωνα. Απευθύνονται τότε (1833) στον επί των οικονομικών γραμματέα (υπουργό) Αλ. Μαυροκορδάτο.

Οι ιστορικοί της οικονομίας από τις πολλές «βιομηχανίες» που σχεδιάζονται τη δεκαετία του 1830 καταγράφουν τέσσερις μόνο που πήραν σάρκα και οστά: ένα μικρό βυρσοδεψείο στην Πάτρα, ένα εργαστήριο μεταξωτών υφασμάτων στην Υδρα, μία βιοτεχνία φεσιών και ένας υδρόμυλος στην περιοχή της Αθήνας. Στη φωτογραφία σκίτσο για εργαστήριο παραγωγής χαρτιού με προβιομηχανική τεχνολογία

Ζητούσαν 30.000 δραχμές για την αγορά εξοπλισμού, προμήθεια πρώτων υλών για έναν χρόνο και για τη μισθοδοσία 40 εργατών. Πρόβλεπαν ότι θα εισπράττανε 100.000 δρχ. τον χρόνο. Οι υπολογισμοί τους δεν ήταν υπεραισιόδοξοι, αφού είναι αποδεδειγμένη η όχι μικρή κατανάλωση χαρτιού την περίοδο εκείνη.

Το αίτημά τους απορρίφθηκε. Σημαντικό ρόλο φαίνεται πως έπαιξαν οι χαρτέμποροι-εισαγωγείς του Αργους και του Ναυπλίου, που είδαν να κινδυνεύουν τα συμφέροντά τους. Ετσι, έληξε άδοξα η ιστορία του πρώτου χαρτοποιείου στην Ψωροκώσταινα...

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΠΥΡΡΟΣ
Ο ιατροφιλόσοφος «χαρτοβιομήχανος»

Σκίτσο του Διονυσίου Πύρρου που κοσμούσε τη «Βοτανική» του το 1838.

Ο Διονύσιος Πύρρος, ο Θετταλός (Καστανιά Τρικάλων 1774 - Αθήνα 1853) άφησε διακριτά τα σημάδια του στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα ως ιατροφιλόσοφος, δάσκαλος, κληρικός, φιλόσοφος και επαναστάτης. Υπήρξε πολυσύνθετη προσωπικότητα, όπως πολλοί φορείς του αποκαλούμενου νεοελληνικού διαφωτισμού.

Μετά τις σπουδές στα τουρκοκρατούμενα ελληνικά κέντρα παιδείας και τη θητεία του ως δάσκαλος περιηγήθηκε πολλές χώρες για να μορφωθεί («εύρον εύλογον να απεράσω εις την Ευρώπην διά να ιδώ πειραματικώς όσα μαθήματα ήκουσα με τας ακοάς μου» γράφει στην αυτοβιογραφία του). Ανάμεσα στ άλλα αναγορεύτηκε διδάκτωρ της ιατρικής και της χειρουργικής στο περίφημο Πανεπιστήμιο της Παβίας (1813).

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα βρέθηκε στην Αθήνα (ήθελε να την επισκεφθεί από περιέργεια, όπως διηγείται). Θα παραμείνει, όμως, ως δάσκαλος της ιατρικής, των φυσικών επιστημών, των μαθηματικών και της φιλοσοφίας.

Τα χρόνια της παραμονής του (1813-1815) είναι μάλλον ο μοναδικός με ευρωπαϊκή ιατρική παιδεία στην Αθήνα.

Ιδρύει το πρώτο επιστημονικό σχολείο (από εκεί αποφοίτησαν οι πρώτοι Αθηναίοι γιατροί), βοτανικό κήπο με 300 είδη φυτών στη Μονή Πετράκη και ορυκτολογικό μουσείο στο σπίτι του Δ. Καλλιφρονά. Οπως σημειώνει ο ίδιος «εις τας Αθήνας τότε ήσαν και άλλοι ιατροί φθονεροί ως τώρα, ημείς όμως μη δεχόμενοι την πληρωμήν ήμεθα οι καλλιώτεροι και οι εναρετώτεροι».

Αργότερα θα είναι ο γιατρός του Οθωμανού πασά της Εύβοιας, ενώ θα ασκήσει την ιατρική στην Κωνσταντινούπολη, όπου και τιμάται με το αξίωμα του «αρχιμανδρίτου του Οικουμενικού Πατριαρχείου» (1819).

Με την έκρηξη της Επανάστασης πηγαίνει στο Αγιον Ορος προσπαθώντας να φτιάξει εργαστήριο πυρίτιδας, χωρίς επιτυχία λόγω έλλειψης θείου και νίτρου. Σε συνέχεια βρίσκεται στην Υδρα για να καταλήξει στην Πελοπόννησο.

Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Αθήνα θα εγκατασταθεί στην τελευταία. Εκεί θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του ασκώντας την ιατρική. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος και πρώτος πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Ο Πύρρος άφησε πλούσιο συγγραφικό έργο. Εκτός από βιβλία θεολογικού περιεχομένου, έγραψε ακόμη: παιδαγωγικά («Χειραγωγία των παίδων», 1810, «Διονυσιάς Γραμματική», 1827, «Αριθμητική», 1828), ιστορικά («Ο Μέγας Αλέξανδρος», 1846 κ.ά.), γεωγραφικά («Γεωγραφία Μεθοδική απάσης της Οικουμένης», 1818), αστρονομικά («Πρακτική Αστρονομία», 1845).

Το 1818 εξέδωσε σε 1.000 αντίτυπα, στην Κωνσταντινούπολη, το πρώτο βιβλίο φαρμακολογίας στα ελληνικά, τη «Φαρμακοποιϊα Γενική...», το 1828 τη «Χυμικήν των Τεχνών» και το 1831 το «Εγκόλπιον των Ιατρών...» σε δύο τόμους.

Το σημαντικότερο έργο του θεωρείται η «Βοτανική», που τυπώθηκε το 1838 σε δύο τόμους, με εικόνες 200 βοτάνων χρωματισμένες από τον ίδιο («Διά να τυπώσω τας χρωματισμένας εικόνας, έκαμα ειδικήν μου λιθογραφίαν, επειδή και οι Βαβαροί όντες φθονεροί τότε, δεν με άφηνον να την τυπώσω. Πολλά έπαθον από αυτούς έως ου να την τυπώσω»).

Η Αυλή απέρριψε τα επιχειρήματα του Πύρρου

Μιλιούνια δραχμων
Το βασικό επιχείρημα των Πύρρου-Νικηταρά προς τον Μαυροκορδάτο για να ενισχύσει οικονομικά το χαρτοποιείο τους είναι ότι έτσι θα ωφεληθούν οι Ελληνες δίνοντας λιγότερα για χαρτί και η Ελλάδα θα ωφεληθεί «μιλιούνια δραχμών» που χάνονται με τις εισαγωγές του.

Φθονεροί έμποροι
Οταν το αίτημα απορρίπτεται, ο Πύρρος οργισμένος ανταλλάσσει σκληρά λόγια με τον Μαυροκορδάτο και αναφωνεί: «Ανόητοι Ελληνες, απατώμενοι από τους δολερούς υπουργούς και φθονερούς εμπόρους της Ελλάδος δεν ζητούσι την ευδαιμονίαν αυτών».

Ανόητοι υπουργοί
Το 1848 όταν ο Πύρρος γράφει την αυτοβιογραφία του έχει ναυαγήσει το πιο μεγαλεπήβολο «βιομηχανικό» σχέδιο του Οθωνα για τη δημιουργία ελληνικού ζαχαρουργείου. «Ταύτα ιδών και εγώ εμούντσωσα αυτήν την ανόητον υπουργικήν οικονομίαν».

Ζητιάνος έγινε ο Νικηταράς
Ο οπλαρχηγός της Επανάστασης Νικηταράς (1782-1849), ο γνωστός και ως Τουρκοφάγος, μετά το ναυάγιο του χαρτοποιείου επεχείρησε να ιδρύσει και τρεις υδρόμυλους. Δανείστηκε, τον «έπνιξαν» οι τόκοι κι έχασε τη μοναδική περιουσία του (αγρόκτημα Σερεμέτι στα όρια Αργους-Ναυπλίου). Μετά τις διώξεις που υπέστη από τους Βαυαρούς, τυφλός και πάμφτωχος, κατέληξε να ζητιανεύει έξω από την εκκλησία της Ευαγγελίστριας στην Αθήνα.

Η δεύτερη απόπειρα
Εκτός από τον Πύρρο και τον Νικηταρά, άλλος ένας αγωνιστής του 21 φιλοδόξησε να γίνει «εργοστασιάρχης». Ηταν ο Μεσολογγίτης Σπ. Βάλβης που κατέστρωσε αρκετά «βιομηχανικά» σχέδια. Κατά καιρούς πρότεινε να ιδρύσει διαδοχικά εργοστάσια για μετάξι στην Ανδρο, για κεραμίδια, για ποτάσα στο Μεσολόγγι και την Πάτρα, αλλά και χαρτί. Το μεταξουργείο φαίνεται λειτούργησε για λίγο, όπως επίσης το εργαστήριο ποτάσας. Τα σχέδιά του, όμως, για το χαρτοποιείο, με την παραχώρηση προνομίων από την οθωνική κυβέρνηση, απορρίφθηκαν (1835).

Υστερα από μισό αιώνα
Η τρίτη απόπειρα για δημιουργία νεοελληνικού χαρτοποιείου γίνεται το 1871 από τον λόγιο και τυπογράφο Κ. Νικολαϊδη-Φιλαδελφέα στην Αθήνα. Προσπάθησε να εξασφαλίσει προνόμια από την κυβέρνηση και δάνειο από την Εθνική Τράπεζα, αλλά οι αιτήσεις του απορρίφθηκαν. Το πρώτο εργοστάσιο χαρτιού θα κατασκευάσει έξι χρόνια αργότερα στο Φάληρο ο Βασίλειος Βουραξάκης, έμπορος από τη Γορτυνία. Θα λειτουργεί έως το 1904, όταν καταστρέφεται από πυρκαγιά. Η πρώτη οργανωμένη χαρτοβιομηχανία στην Ελλάδα άρχισε να λειτουργεί πολύ αργότερα (Χαρτοποιεία Αιγίου από το 1924).

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ
Η «Ειδοποίησις» προς φιλοκάλους Ελληνες

Η «Ειδοποίησις» του Διονυσίου Πύρρου το 1929 για το χαρτοποιείο του αποτελεί ένα σπάνιο ντοκουμέντο. Εξηγεί μ αυτή πώς έμαθε τη «χαρτοποιητική» στην οποία καταγίνονται οι «σοφοί Ευρωπαίοι» και συνεχίζει:

«Τρεις μεγάλαι μηχαναί εις την Ευρώπην φαίνονται ωφελιμώτεραι εις το Κοινόν: δηλαδή η κατασκευή του ρούχου, του χαρτίου και της τυπογραφίας, αι οποίαι τέχναι είθε να έλθωσι ταχέως και εις την Ελλάδα.

Το όφελος της μηχανής του χαρτίου ιδών και εγώ προ πολλού και την καθημερινήν εξερχομένην δαπάνην αυτού εις τα έθνη, εφιλοτημήθην προπέρυσι (1827) και εσύστησα εις την παλαιάν Σπάρτην μίαν μικράν τοιαύτη μηχανήν, διά της οποίας τότε και μερικόν χαρτί κατεσκεύασα, και το έργον μου εποώδευσε πολλά καλά, πλην κακή τύχη, ότε ελθόντες οι Αραβες (οι Αιγύπτιοι του Ιμπραήμ) ελεηλάτησαν την Λακωνικήν όλην, εφύγαμεν και ημείς άπαντες και ούτως αφήσαμεν εις τον Μοισθράν (Μυστρά) και την μηχανήν και το χαρτίον μας. Τόρα δε ιδόντες ολίγην άνεσιν και υπερασπιζόμενοι από την Κυβέρνησιν, εσυμφωνήσαμεν μετά του αγαθού πατριώτου Στρατηγού Νικηταρά, εκείνου του ακάκου και αφιλαργύρου Ελληνος, και εσυστήσαμεν πάλιν μίαν τοιαύτην μικράν μηχανήν εις τον Ερασίνον ποταμόν του Αργους.

Οθεν στοχάζομαι ότι διά τούτο έκαστος αγαθός και τίμιος πατριώτης θέλει χαρή τα μέγιστα ακούσας ότι γίνεται εν τοιούτον έργον προς έπαινον της Ελλάδος και όφελος των Ελλήνων.

Το έργον μου, συν Θεώ, ετελείωσε και η κατασκευή του χαρτίου άρχισεν εις το Αργος. Λοιπόν όποιος φιλόκαλος Ελλην έχει παλαιά ράκη πάνινα: δηλαδή παλαιότατα από βαμβάκι ή από λινάρι ή από μετάξι, καθαρά ή ακάθαρτα, μικρά ή μεγάλα ως και αυτά τα παραμικρά τεμάχια ημπορεί ελευθέρως να τα διευθύνη εις το Αργος, όπου αγοράζονται με παράδες ή αλλάζονται με χαρτίον και ελπίζομεν εις τον Θεόν και η μηχανή να γίνη μεγαλυτέρα και ωφελιμωτέρα εις το Εθνος και το χαρτίον να πωλήται ευθυνότατα εις τους Ελληνας».

www.ethnos.gr