Σάλο έχει προκαλέσει στην Ιταλία η πρωτοβουλία του Γάλλου φωτογράφου Ζεράλντ Μπρουνό, να φωτογραφήσει τα πασίγνωστα ελληνικά αγάλματα των «Πολεμιστών του Ριάτσε», έργα που αποδόθηκαν κατά άλλους στο σπουδαίο γλύπτη Φειδία ή τον δάσκαλο του Αγελάδα από το Άργος, με «σύγχρονα, ιδιαίτερα ενδύματα».
Τους φόρεσε ένα άσπρο πέπλο, ένα εσώρουχο και μια ροζ εσάρπα και αποφάσισε να αναρτήσει την φωτογράφηση στο διαδίκτυο. Η «φωτογραφική έφοδος» πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Δεκέμβριο αλλά οι εικόνες αναρτήθηκαν στο ίντερνετ μόνον την περασμένη εβδομάδα.
Η έφορος αρχαιοτήτων της Καλαβρίας, όμως, απαντά ότι «πρόκειται για σαφές ολίσθημα» και προσθέτει ότι ουδείς έδωσε ποτέ την απαιτούμενη επίσημη άδεια στον Γάλλο φωτογράφο.
Ιστορικό της ανεύρεσης τους
Το 1972, ένας φαρμακοποιός από τη Ρώμη, ο Stefano Mariottini, έκανε διακοπές στο Ριάτσε της Ιταλίας (στη «μύτη» της μπότας). Βουτώντας με το ψαροντούφεκό του σε βάθος 9 περίπου μέτρων από την ακτή, ανακάλυψε ένα ανθρώπινο χέρι μισοθαμμένο στην άμμο. Ήταν τόσο ρεαλιστικό που νόμισε πως επρόκειτο για πτώμα. Κοιτάζοντας προσεκτικότερα, διαπίστωσε πως ήταν τμήμα ενός αγάλματος που ήταν ξαπλωμένο στο ένα πλευρό, ενώ δίπλα βρισκόταν κι άλλο ένα άγαλμα, ξαπλωμένο ανάσκελα. Ενημέρωσε τις αρχές και δύτες της αστυνομίας επέστρεψαν με μπαλόνια οξυγόνου, με τα οποία ανασήκωσαν προσεκτικά τα αγάλματα από το βυθό.
Η ανακάλυψη προκάλεσε αίσθηση. Ελάχιστα αρχαία χάλκινα αγάλματα σώζονται μέχρι σήμερα, καθώς τα περισσότερα κατέληξαν στο χυτήριο για το πολύτιμο μέταλλό τους. Τα περισσότερα από τα αρχαία ελληνικά χάλκινα είναι γνωστά μόνο από μεταγενέστερα μαρμάρινα Ρωμαϊκά αντίγραφα. Η ανακάλυψη δύο ολόκληρων, υπερφυσικών αρχαιοελληνικών αγαλμάτων τόσο κοντά στην ακτή (ή οπουδήποτε αλλού) είναι κάτι σπάνιο.
Τα αγάλματα στάλθηκαν στο Εθνικό Μουσείο στο Ρήγιο (Reggio) της Καλαβρίας για καθαρισμό και συντήρηση. Οι ειδικοί επιβεβαίωσαν εκεί ότι πράγματι επρόκειτο για πρωτότυπα αρχαιοελληνικά έργα του πρώιμου κλασσικού ρυθμού από τον 5ο αιώνα π.Χ. Οι εργασίες συντήρησης συνεχίστηκαν στο Ρήγιο ως το 1975, χρονιά που τα αγάλματα στάλθηκαν στη Φλωρεντία για επιπλέον συντήρηση στα καλύτερα εξοπλισμένα εργαστήρια της πόλης. Όταν καθαρίστηκαν, τα αγάλματα αποκάλυψαν εξαιρετικές λεπτομέρειες, όπως ασημένιες βλεφαρίδες, χείλη και θηλές στήθους από χαλκό, ασημένια δόντια και ένθετα μάτια από ελεφαντόδοντο και γυαλί.
Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, ο ανδριάντας Α απεικονίζει τον Τυδέα, ο οποίος έφαγε το μυαλό του αντιπάλου του, ο οποίος τον είχε πληγώσει θανάσιμα, πράγμα που εξηγεί την έμφαση στα δόντια. Σε αυτή την περίπτωση ο Β θα πρέπει να είναι ο Αμφιάραος, που ήταν μάντης, καθώς οι μάντεις συχνά απεικονίζονται με μάτια διάπλατα ανοιχτά.
Οι εργασίες συντήρησης ολοκληρώθηκαν το 1980. Τότε οι «Πολεμιστές του Ριάτσε» εκτέθηκαν για σύντομο χρονικό διάστημα στη Φλωρεντία και την Ιταλία, πριν επιστρέψουν στο Ρήγιο. Είχα την τύχη να τους δω στη Ρώμη όταν ήμουν μικρό παιδί […]. Τα πλήθη είχαν ξετρελλαθεί. Στο σπίτι των γονιών μου βρίσκονται ακόμη κορνιζαρισμένες οι αφίσσες των πολεμιστών τις οποίες αγόρασαν από το πωλητήριο του μουσείου. Ήταν μεγάλη ευτυχία που τους είδαμε τότε γιατί, λόγω της μεγάλης τους ευπάθειας, τα αγάλματα δεν έχουν ταξιδέψει από τότε.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, τα αγάλματα άρχισαν να εμφανίζουν σημάδια περαιτέρω επιδείνωσης. Οι συντηρητές της Φλωρεντίας είχαν αποφύγει να απομακρύνουν τα υπολείμματα της οργανικής ύλης των πυρήνων της χύτευσης, με αποτέλεσμα αυτά να υποστούν αποσύνθεση που δημιούργησε προβλήματα για το μπρούτζινο περίβλημα. Μια δεύτερη συντήρηση, το 1995, απομάκρυνε πλήρως αυτά τα υλικά (απανθρακωμένο ξύλο, φυτικές ύλες, τρίχες ζώων), τα οποία διατηρήθηκαν για να χρονολογηθούν. Τα αποτελέσματα ωστόσο της χρονολόγησης δεν ήταν σαφή.
Το 2009, ξεκίνησε μια ριζική ανακαίνιση του Εθνικού Μουσείου στο Ρήγιο. Για να διατηρηθούν ασφαλή, εκμεταλλευόμενα συγχρόνως το χρόνο που το μουσείο θα ήταν κλειστό, τα δύο αγάλματα μεταφέρθηκαν στο Palazzo Campanella, στη Ρώμη, όπου υποβλήθηκαν σε εξονυχιστικές διαγνωστικές εξετάσεις και περαιτέρω εργασίες συντήρησης, σε ένα ειδικό μονωμένο χώρο με ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας, παραμένοντας ωστόσο στη διάθεση των επισκεπτών.
Το πρόγραμμα είχε προγραμματιστεί να ολοκληρωθεί το Μάρτιο του 2011, ώστε να μπορέσουν να επιστρέψουν στο Εθνικό Μουσείο για τον εορτασμό της 150ης επετείου της ενοποίησης της Ιταλίας. Ωστόσο, η συντήρηση των αγαλμάτων δεν είχε ολοκληρωθεί ως τα τέλη του 2011, ενώ οι εργασίες στο Μουσείο βρίσκονται ακόμη σε εξέλιξη.
Έτσι, προς το παρόν βρίσκονται ακόμη στον κλιματιζόμενο χώρο τους στο Palazzo Campanella, ενώ η ανακαίνιση του Μουσείου καθυστερεί λόγω περικοπών στον προϋπολογισμό. Ωστόσο, πρόσφατα, τα τελευταία έξι εκατομμύρια ευρώ μεταφέρθηκαν στο λογαριασμό του μουσείου, το οποίο ευελπιστεί να είναι έτοιμο να δεχτεί τους πολεμιστές μέχρι το Δεκέμβριο αυτής της χρονιάς.
Το βίντεο που ακολουθεί είναι στα Ιταλικά, αξίζει όμως να το παρακολουθήσετε, έστω κι αν δεν καταλαβαίνετε τη γλώσσα, για να δείτε πώς μεταφέρθηκαν τα δύο αγάλματα από το Εθνικό Μουσείο στο Palazzo Campanella το 2009.
Μερικά σημεία ενδιαφέροντος από τις συνεντεύξεις:
Η Simonetta Bonomi, έφορος αρχαιοτήτων της Καλαβρίας, επισημαίνει ότι οι εργασίες συντήρησης είναι συνδεδεμένες με τις εορταστικές εκδηλώσεις του 2011 για την ιταλική ενοποίηση και ότι, μολονότι ο σχεδιασμός της μετακίνησης έγινε πολύ προσεκτικά, η μεταφορά έπρεπε να γίνει ταχύτατα ώστε τα αγάλματα να ταλαιπωρηθούν όσο το δυνατόν λιγότερο.
Ο Pasquale Dapoto, επικεφαλής αρχαιολόγος του εργαστηρίου συντήρησης, βλέπει, με ιδιαίτερα ποιητικό τρόπο, τα αγάλματα ως σύμβολα δύναμης που ωστόσο, σήμερα είναι εξαιρετικά εύθραυστα, λόγω της παραμονής τους στο βυθό της θάλασσας για 25 περίπου αιώνες. Περιγράφει επίσης τη δυσκολία του να αποσπαστούν τα αγάλματα από την αντισεισμική βάση στην οποία είχαν τοποθετηθεί με ράβδους που ξεκινούσαν από το μηχανισμό της βάσης και, μέσω των ποδιών, έφταναν έως τον κορμό.
Ονομαστός Αργείος γλύπτης. Εργάστηκε εξήντα περίπου χρόνια και άκμασε το 520- 480 π.Χ.. Εργαζόταν αποκλειστικά το χαλκό, και στη σχολή του έρχονταν όλοι οι περίφημοι γλύπτες από μακρινές χώρες για να τελειοποιηθούν. Ο Αγελάδας είναι ο δάσκαλος των φημισμένων γλυπτών της αρχαιότητας Μύρωνα, Πολυκλείτου και Φειδία, για τον οποίο αναφέρεται και το επίγραμμα:
«Φειδίας ο περίθρυλος ο Αττικός ο πλάστης
ο γεγονώς και μαθητής Γελάδου του Αργείου».
Έργα του Αγελάδα
-Κατασκεύασε άγαλμα του Ανόχου του Ταραντίνου, γιου του Αδαμάτα, ο οποίος νίκησε στο στάδιο και στο δίαυλο στην 65η Ολυμπιάδα.
-Άγαλμα του Κλεοσθένη ο οποίος νίκησε στην 66η ολυμπιάδα με το άρμα του και τον ηνίοχο. Πάνω του είχαν γραφεί και τα ονόματα των αλόγων, Φοίνιξ και Κόραξ και από τις δυο μεριές κοντά στο ζυγό, Κνακίας στα δεξιά και Στάμος στ΄ αριστερά. Πάνω μάλιστα στο άρμα υπήρχε και το ακόλουθο ελεγείο: Κλεοσθένης μ΄ ανέθηκεν…καλόν αγώνα Διός.
-Το άγαλμα του Τιμασίθεου, που νίκησε στην 68η Ολυμπιάδα δύο νίκες στο παγκράτιο στην Ολυμπία και τρεις στα Πύθια (Παυσ. 6,8,6 Τιμασίθεος ανάκειται…ανηρημένος Πυθοί).
-Το άγαλμα του Διός Ιθωμάτα που κατασκευάστηκε για χάρη των Μεσσήνιων οι οποίοι μετά την πτώση της Ιθώμης αποίκησαν τη Ναύπακτο στην 81,2 ολυμ.( Παυσ. 4,33,2).
-Χάλκινα αγάλματα που κατασκευάστηκαν για χάρη των Αιγιέων. Παριστάνουν το βασιλιά των θεών Δία σε παιδική ηλικία και τον Ηρακλή χωρίς γένι. Επειδή οι Αιγιείς έχουν κάποια παράδοση σύμφωνα με την οποία ο Δίας ανατράφηκε στο Αίγιο από κάποια κατσίκα, [σελ. 256] τον παριστάνουν σαν παιδί. Και παλαιότερα, βέβαια, διάλεγαν από τα παιδιά το πιο όμορφο να ΄ναι ιερέας του Δία. Όταν όμως γινόταν έφηβος, η τιμή πήγαινε σε άλλον. Αργότερα όμως τα ίδια εκλέγονταν ιερείς και τα αγάλματα παρέμεναν στα σπίτια τους. Επειδή όμως και η Ιθώμη είχε όμοια παράδοση σχετικά με το Δία, υπάρχει αυτή η καταπληκτική ομοιότητα του Ιθωμάτη Δία και του Δία στο Αίγιο.
-Το άγαλμα του Αλεξίκακου Ηρακλή στη Μελίτη, δήμο της Αττικής. Εδώ ο ήρωας μυήθηκε στα μικρά μυστήρια και είχε ξακουστό ναό και ιερό. Το ιερό ιδρύθηκε στη διάρκεια του μεγάλου λοιμού για να δηλωθεί ότι η αρρώστια έπαψε, αφού κατάστρεψε πολλούς ανθρώπους, στην 87, 2 ολυμπιάδα, δηλαδή το 429 . (σχόλ. αριστ. βάτραχ. 501). Το άγαλμα του Ηρακλή στη Μελίτη μνημονεύει και ο Τζέτζης (chil. 8. 192). Γελάδου του Αργείου…Ηρακλέα. πρβλ. de Hercule Atticoαπό τον Dettmer.
Το άγαλμα της μούσας στο Άργος κρατώντας βάρβιτο, ανάμεσα σε δυό άλλους, τον Κάναχο και τον Αριστοκλή, όπως μαρτυρεί το ακόλουθο επίγραμμα του Αντίπατρου. Τρίζυγες αι Μούσαι…ευρέτις Αρμονίας.
-Επιπλέον, κατασκεύασε μαζί με τον Ονατά κι ένα σύμπλεγμα που παρίστανε πολεμιστή με χάλκινα άλογα και αιχμάλωτες γυναίκες. (Brunn geschichte derGriechischen Kunster 1 p. 90) . Αυτό οι Ταραντίνοι το αφιέρωσαν στην LXXVIII και LXX ολυμπιάδα στους Δελφούς, σαν ανάθημα για τη νίκη που πέτυχαν ενάντια στους Μεσσάπιους, όμορούς τους βαρβάρους.
Για το ύφος του Αγελάδα σύγχρονές του εκτιμήσεις δεν υπάρχουν. Έτσι, είμαστε αναγκασμένοι να συμπληρώσουμε το κενό με τη βοήθεια των έργων του. Από αυτά, λοιπόν, προκύπτει ότι, παρά την εμμονή του στη χρήση του χαλκού, σημαντική είναι η ποικιλία των παραστάσεων. Βρίσκουμε αγάλματα θεών, αθλητών, ανδρών, ιππέων, γυναικών, γερόντων και νέων, μεμονωμένα αγάλματα αλλά και συμπλέγματα και , τέλος, ζώα. Στην Ολυμπία βρέθηκε βάθρο σπασμένο σε πολλά κομμάτια το οποίο είχε πάνω του τις εξής επιγραφές: ( inschrif. gr. bild από τον Lowey σελ. 65) από τις οποίες μαθαίνουμε τρεις τεχνίτες: τον Ασωπόδωρο, τον Άττωτο και τον Αργειάδα, γιό του Αργείου Αγελάδα ο οποίος εργάστηκε κι αυτός για το βάθρο που κατασκεύασε ο Πραξιτέλης, ο οποίος το 461 έφυγε από τις Συρακούσες και πήγε στην πόλη Καμάρινα που μόλις είχε χτιστεί.
Στο Μουσείο του Ριάτσε (Calabria)*εκτίθενται οι διάσημοι «χάλκινοι Πολεμιστές του Ριάτσε» έργα που αποδόθηκαν στο σπουδαίο γλύπτη Αγελάδα**. Τα δύο αγάλματα, πρωτότυπα ελληνικά έργα του 5ου αι. π.χ. απεικονίζουν δύο δίμετρους πολεμιστές***, βρέθηκαν στην θαλάσσια περιοχή κοντά στο Ριάτσε της Καλαβρίας την 16η Αυγούστου του 1972, από έναν νεαρό δύτη από την Ρώμη, τα οποία συντηρήθηκαν στην Φλωρεντία.
Σύγχρονος του Αγελάδα ήταν ο Αργείος Αριστομέδων (496 π.Χ.), επιφανής γλύπτης πολλών έργων. Λίγο μετά τον Αριστομέδοντα άκμασαν στο Άργος ο Γλαύκος και οΔιονύσιος, εργαζόμενοι και οι δύο στο χαλκό, οι οποίοι δημιούργησαν πολλά έργα.Πρώτοι οι Αργείοι γλύπτες έπλασαν αγάλματα στα οποία το αριστερό σκέλος δεν πατούσε στο έδαφος με όλο το πέλμα, αλλά με το γόνατο σε κάμψη έκλινε προς τα πίσω. Η επινόηση αυτή αποδίδεται στον Πολύκλειτο, δικαία δε θεωρείται ότι οι καλλιτέχνες της Αργείας Σχολής έγιναν γι’ αυτό οι δημιουργοί της Ευρωπαϊκής τέχνης.
