Επίκουρος καθηγητής Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ
Την ώρα τούτη, που τα αισθήματα πλεονάζουν και κατακυριεύουν όλους, δεν υπάρχει η πολυτέλεια των αισθημάτων. Εδώ και χρόνια προσπαθώ να διδάξω σε νέους ανθρώπους λογική και έχω πια ικανή εμπειρία του πόσο δύσκολη είναι η υιοθέτησή της και η χρήση της. Ως λαός έχουμε εφεύρει τη φράση «σύμφωνα με τη δική μου λογική», ενώ η λογική έχει κανόνες αυστηρούς, είναι μια, ενιαία και αδιαίρετη και δεν επιτρέπει χρήση a la carte.
Δεν μπορούμε να αντέξουμε το ότι η λογική μας ξεβολεύει, αποκαλύπτει τη γύμνια μας και το μέγεθος της ανοησίας και της μικρότητάς μας. Εύστοχα είχε παρατηρήσει ο Νίτσε ότι το μέγεθος και η αξία του ανθρώπου καθορίζεται από το πόση αλήθεια μπορεί να αντέξει, χωρίς να κρύβεται στο συναίσθημα και τους μύθους, τις εύκολες δηλαδή και παρηγορητικές λύσεις των αδύναμων. Η αλήθεια είναι γύρω μας, στην εμπειρική πραγματικότητα, όχι στα ιδεαλιστικά σχήματα, στα οράματα, τις προφητείες και τον ανορθολογισμό που μας πνίγουν, που μας στραγγαλίζουν εσχάτως. Είτε μας αρέσει είτε όχι, αληθές είναι μόνο ό,τι πρακτικά ωφελεί στη ζωή. Η πράξη έχει προτεραιότητα έναντι της θεωρίας καθώς και η εμπειρία έναντι των φαντασιακών αρχών. Στοιχειώδης πραγματισμός.
Η κρίση των τελευταίων ετών αδιαμφισβήτητα δημιούργησε μια πολύ άσχημη κατάσταση στην Ελλάδα μας. Η παραζάλη της κατάστασης και η αλαζονεία δεν επέτρεψαν στις κυβερνώσες παρατάξεις να αγκαλιάσουν τα θύματα της κρίσης, να τους συμπαρασταθούν επαρκώς και να μην τους αφήσουν να ριζοσπαστικοποιηθούν με τρόπους περίεργους. Σε μια τεράστια αποτυχία, όπως η ελληνική κρίση, η λογική επιβάλλει την κριτική και την αυτοκριτική ώστε να διαπιστωθούν τα λάθη και να καταστρωθεί ένα σχέδιο αναδιοργάνωσης της κοινωνίας και του κράτους. Αντ’ αυτών, διακριθήκαμε στην προσπάθεια μεταφόρτωσης ευθυνών στους άλλους, όποιοι και αν ήταν αυτοί – ποτέ στους εαυτούς μας. Ποτέ δεν θελήσαμε να καταλάβουμε και να αποδεχθούμε ότι δεν είναι δυνατόν, μετά τα όσα έγιναν, να επιστρέψουμε στο βιοτικό επίπεδο και τον τρόπο ζωής προ κρίσης. Αφήστε που δεν θα έπρεπε να επιστρέψουμε, γιατί εκεί φύτρωσε ο σπόρος της κρίσης. Αντί να πάμε μπροστά, στην οικοδόμηση μιας νέας πραγματικότητας, οραματιζόμασταν και εξακολουθούμε να φαντασιωνόμαστε την επαναφορά του κακού προσώπου της Ελλάδας της μεταπολίτευσης.
Επιδέξιοι δημαγωγοί, από όλο το εύρος του πολιτικού φάσματος, πότισαν και εξέθρεψαν το δέντρο του λαϊκισμού με περίσσεια συναισθημάτων και ανορθολογισμού. Μας εκπαίδευσαν έτι περαιτέρω να θεωρούμε ότι μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε στη ζωή – δεν είναι τυχαίο ότι στη χώρα μας είναι τόσο δημοφιλής η ασύστολη ανοησία του Κοέλιο «όταν θέλεις κάτι, όλο το σύμπαν συνωμοτεί για να το κατορθώσεις». Μας είπαν ότι έχουμε δίκιο σε όλα όσα λέγουμε και ζητάμε. Μας μεγέθυναν έτι περαιτέρω τον ήδη παραφουσκωμένο εγωισμό μας και τον επαρχιωτισμό μας – την αντίληψη του περιούσιου λαού που όλη η Γη τον εποφθαλμιά. Μας έταξαν πετρέλαια, χρυσό, ουράνιο και όλα τα πλούτη και ελέη του Θεού. Ένας λαός συναισθηματικά ανώριμος, με εθελούσιο έλλειμμα λογικής, δεν μπόρεσε να καταλάβει τι γίνεται γύρω του και να επανατοποθετηθεί στο διεθνές περιβάλλον.
Λυπάμαι, φίλοι μου, αλλά η πραγματικότητα είναι εκεί, απέναντί μας, ακόμα και αν δεν θέλουμε να το παραδεχθούμε, ακόμα και αν επιλέγουμε να φορέσουμε παραμορφωτικούς φακούς, ακόμα και αν επιλέξουμε να κλείσουμε τα μάτια μας. Ο καθένας, ως άτομο, στην ιδιωτική του ζωή, έχει δικαίωμα να εσωτερικεύει την πραγματικότητα όπως θέλει. Ως πολίτης, όταν θέλει να μετέχει στο δήμο, στο σύνολο, δεν δικαιούται θεσμικά να μεταφέρει τις προσωπικές του ιδεοληψίες και βουλήσεις σε δημόσιο επίπεδο. Στην δημοκρατία, για την οποία κοπτόμεθα, έχει σημασία η διασφάλιση του δήμου και μόνο. Όχι η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, όπως ο καθένας το νοεί. Αυτό δεν είναι δημοκρατία! Η δημοκρατία προϋποθέτει δήμο, συλλογική συνείδηση, όχι ατομικές επιδιώξεις. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα που εφαρμόστηκε στην Αθήνα της λογικής και της φιλοσοφίας και το οποίο όταν, μετά τον Περικλή, έπεσε στα χέρια των ανορθόλογων και απαίδευτων διαλύθηκε και η Αθήνα εξέπεσε.
Ας αφήσουμε τον εύηχο ιδεαλισμό και τον βολονταρισμό. Δεν μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε. Μπορούμε να κάνουμε όσα η πραγματικότητα μας επιτρέπει και όσα αντέχουν οι δυνάμεις μας. Στη ζωή υπάρχουν πάντοτε χειρότερα. Πάντοτε. Γύρω μας υπάρχουν ήδη τα πολύ χειρότερα. Όποιος έχει ταξιδέψει εκτός Δυτικής Ευρώπης και έχει μελετήσει ιστορία και πολιτική, καταλαβαίνει τι εννοώ. Πολύ χειρότερα. Τις τελευταίες ημέρες το βλέπουμε όλοι, εμπειρικά πια, ότι τα χειρότερα μπορούν να έλθουν πανεύκολα. Παράλογα και απαίδευτα, χωρίς λογική και γνώση, πιστέψαμε ότι ετσιθελικά θα αλλάξουμε την πορεία της ιστορίας. Ότι η Ελλάδα, καθώς θα έλεγε ο ιδεαλιστής Χέγκελ, είχε αναλάβει τον κοσμοϊστορικό ρόλο να αλλάξει την πορεία της παγκόσμιας ιστορίας. Ψάξτε λίγο στην ιστορία να μάθετε ποιος λαός το πίστεψε αυτό πριν από εμάς και που οδηγήθηκε. Διαβάστε και σκεφθείτε.
Το πολίτευμά μας και η πνευματική κληρονομιά μας επιβάλλουν τον διάλογο, όχι την απλή συζήτηση και την αερολογία. Δικαίωμα δημόσιας έκφρασης έχουμε όλοι μας, αλλά προηγουμένως επιβάλλεται να έχουμε φροντίσει να αποκτήσουμε έγκυρη γνώση και να έχουμε σκεφθεί λογικά. Ο δημόσιος διάλογος δεν είναι η απλή έκφραση των εσωψύχων του καθενός, αλλά η έκφραση πεπαιδευμένης γνώμης και κρίσης, η οποία θα επιτρέψει την κατάληξη σε λογικό συμπέρασμα. Η σιωπή κάποιες φορές μαρτυρά σοφία.
Επιτρέψτε μου να ξαναπώ ότι υπάρχουν ακόμα χειρότερα. Μια μικρή γεύση, επαναλαμβάνω ελάχιστη γεύση, την παίρνουμε τις δύο – τρεις τελευταίες ημέρες. Όσο εξακολουθούμε να αρκούμαστε σε συναισθηματικές προσεγγίσεις, να φοράμε τα παραμορφωτικά γυαλιά του λαϊκισμού και του πατριδοκάπηλου εθνικισμού, η κατάσταση δεν θα βελτιωθεί, θα χειροτερεύσει. Τα χειρότερα δεν είναι εδώ, αλλά προ των πυλών: ο διχασμός, η καθολική στέρηση, η απομόνωση, η γενικευμένη παρακμή. Η πολιτική των προηγούμενων κυβερνήσεων δεν έφερε σίγουρα το επιθυμητό αποτέλεσμα. Η πολιτική όμως αυτής της κυβέρνησης απέτυχε οικτρά: δεν έφερε το αποτέλεσμα που είχε υποσχεθεί και οδήγησε σε καταστάσεις πρωτόγνωρες, οι οποίες επιδεινώνονται ραγδαία. Αιτία της κατάστασης είναι η ρήξη με τον ρεαλισμό και τον πραγματισμό, όχι με τους δανειστές. Το μεγαλείο του καθενός μας θα μετρηθεί αυτές τις ημέρες στο δικαστήριο του ρεαλισμού, από το πόση αλήθεια μπορούμε να σηκώσουμε.
Το Έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό
Διονύσιος Σολωμός
Η κρίση των τελευταίων ετών αδιαμφισβήτητα δημιούργησε μια πολύ άσχημη κατάσταση στην Ελλάδα μας. Η παραζάλη της κατάστασης και η αλαζονεία δεν επέτρεψαν στις κυβερνώσες παρατάξεις να αγκαλιάσουν τα θύματα της κρίσης, να τους συμπαρασταθούν επαρκώς και να μην τους αφήσουν να ριζοσπαστικοποιηθούν με τρόπους περίεργους. Σε μια τεράστια αποτυχία, όπως η ελληνική κρίση, η λογική επιβάλλει την κριτική και την αυτοκριτική ώστε να διαπιστωθούν τα λάθη και να καταστρωθεί ένα σχέδιο αναδιοργάνωσης της κοινωνίας και του κράτους. Αντ’ αυτών, διακριθήκαμε στην προσπάθεια μεταφόρτωσης ευθυνών στους άλλους, όποιοι και αν ήταν αυτοί – ποτέ στους εαυτούς μας. Ποτέ δεν θελήσαμε να καταλάβουμε και να αποδεχθούμε ότι δεν είναι δυνατόν, μετά τα όσα έγιναν, να επιστρέψουμε στο βιοτικό επίπεδο και τον τρόπο ζωής προ κρίσης. Αφήστε που δεν θα έπρεπε να επιστρέψουμε, γιατί εκεί φύτρωσε ο σπόρος της κρίσης. Αντί να πάμε μπροστά, στην οικοδόμηση μιας νέας πραγματικότητας, οραματιζόμασταν και εξακολουθούμε να φαντασιωνόμαστε την επαναφορά του κακού προσώπου της Ελλάδας της μεταπολίτευσης.
Επιδέξιοι δημαγωγοί, από όλο το εύρος του πολιτικού φάσματος, πότισαν και εξέθρεψαν το δέντρο του λαϊκισμού με περίσσεια συναισθημάτων και ανορθολογισμού. Μας εκπαίδευσαν έτι περαιτέρω να θεωρούμε ότι μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε στη ζωή – δεν είναι τυχαίο ότι στη χώρα μας είναι τόσο δημοφιλής η ασύστολη ανοησία του Κοέλιο «όταν θέλεις κάτι, όλο το σύμπαν συνωμοτεί για να το κατορθώσεις». Μας είπαν ότι έχουμε δίκιο σε όλα όσα λέγουμε και ζητάμε. Μας μεγέθυναν έτι περαιτέρω τον ήδη παραφουσκωμένο εγωισμό μας και τον επαρχιωτισμό μας – την αντίληψη του περιούσιου λαού που όλη η Γη τον εποφθαλμιά. Μας έταξαν πετρέλαια, χρυσό, ουράνιο και όλα τα πλούτη και ελέη του Θεού. Ένας λαός συναισθηματικά ανώριμος, με εθελούσιο έλλειμμα λογικής, δεν μπόρεσε να καταλάβει τι γίνεται γύρω του και να επανατοποθετηθεί στο διεθνές περιβάλλον.
Λυπάμαι, φίλοι μου, αλλά η πραγματικότητα είναι εκεί, απέναντί μας, ακόμα και αν δεν θέλουμε να το παραδεχθούμε, ακόμα και αν επιλέγουμε να φορέσουμε παραμορφωτικούς φακούς, ακόμα και αν επιλέξουμε να κλείσουμε τα μάτια μας. Ο καθένας, ως άτομο, στην ιδιωτική του ζωή, έχει δικαίωμα να εσωτερικεύει την πραγματικότητα όπως θέλει. Ως πολίτης, όταν θέλει να μετέχει στο δήμο, στο σύνολο, δεν δικαιούται θεσμικά να μεταφέρει τις προσωπικές του ιδεοληψίες και βουλήσεις σε δημόσιο επίπεδο. Στην δημοκρατία, για την οποία κοπτόμεθα, έχει σημασία η διασφάλιση του δήμου και μόνο. Όχι η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, όπως ο καθένας το νοεί. Αυτό δεν είναι δημοκρατία! Η δημοκρατία προϋποθέτει δήμο, συλλογική συνείδηση, όχι ατομικές επιδιώξεις. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα που εφαρμόστηκε στην Αθήνα της λογικής και της φιλοσοφίας και το οποίο όταν, μετά τον Περικλή, έπεσε στα χέρια των ανορθόλογων και απαίδευτων διαλύθηκε και η Αθήνα εξέπεσε.
Ας αφήσουμε τον εύηχο ιδεαλισμό και τον βολονταρισμό. Δεν μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε. Μπορούμε να κάνουμε όσα η πραγματικότητα μας επιτρέπει και όσα αντέχουν οι δυνάμεις μας. Στη ζωή υπάρχουν πάντοτε χειρότερα. Πάντοτε. Γύρω μας υπάρχουν ήδη τα πολύ χειρότερα. Όποιος έχει ταξιδέψει εκτός Δυτικής Ευρώπης και έχει μελετήσει ιστορία και πολιτική, καταλαβαίνει τι εννοώ. Πολύ χειρότερα. Τις τελευταίες ημέρες το βλέπουμε όλοι, εμπειρικά πια, ότι τα χειρότερα μπορούν να έλθουν πανεύκολα. Παράλογα και απαίδευτα, χωρίς λογική και γνώση, πιστέψαμε ότι ετσιθελικά θα αλλάξουμε την πορεία της ιστορίας. Ότι η Ελλάδα, καθώς θα έλεγε ο ιδεαλιστής Χέγκελ, είχε αναλάβει τον κοσμοϊστορικό ρόλο να αλλάξει την πορεία της παγκόσμιας ιστορίας. Ψάξτε λίγο στην ιστορία να μάθετε ποιος λαός το πίστεψε αυτό πριν από εμάς και που οδηγήθηκε. Διαβάστε και σκεφθείτε.
Το πολίτευμά μας και η πνευματική κληρονομιά μας επιβάλλουν τον διάλογο, όχι την απλή συζήτηση και την αερολογία. Δικαίωμα δημόσιας έκφρασης έχουμε όλοι μας, αλλά προηγουμένως επιβάλλεται να έχουμε φροντίσει να αποκτήσουμε έγκυρη γνώση και να έχουμε σκεφθεί λογικά. Ο δημόσιος διάλογος δεν είναι η απλή έκφραση των εσωψύχων του καθενός, αλλά η έκφραση πεπαιδευμένης γνώμης και κρίσης, η οποία θα επιτρέψει την κατάληξη σε λογικό συμπέρασμα. Η σιωπή κάποιες φορές μαρτυρά σοφία.
Επιτρέψτε μου να ξαναπώ ότι υπάρχουν ακόμα χειρότερα. Μια μικρή γεύση, επαναλαμβάνω ελάχιστη γεύση, την παίρνουμε τις δύο – τρεις τελευταίες ημέρες. Όσο εξακολουθούμε να αρκούμαστε σε συναισθηματικές προσεγγίσεις, να φοράμε τα παραμορφωτικά γυαλιά του λαϊκισμού και του πατριδοκάπηλου εθνικισμού, η κατάσταση δεν θα βελτιωθεί, θα χειροτερεύσει. Τα χειρότερα δεν είναι εδώ, αλλά προ των πυλών: ο διχασμός, η καθολική στέρηση, η απομόνωση, η γενικευμένη παρακμή. Η πολιτική των προηγούμενων κυβερνήσεων δεν έφερε σίγουρα το επιθυμητό αποτέλεσμα. Η πολιτική όμως αυτής της κυβέρνησης απέτυχε οικτρά: δεν έφερε το αποτέλεσμα που είχε υποσχεθεί και οδήγησε σε καταστάσεις πρωτόγνωρες, οι οποίες επιδεινώνονται ραγδαία. Αιτία της κατάστασης είναι η ρήξη με τον ρεαλισμό και τον πραγματισμό, όχι με τους δανειστές. Το μεγαλείο του καθενός μας θα μετρηθεί αυτές τις ημέρες στο δικαστήριο του ρεαλισμού, από το πόση αλήθεια μπορούμε να σηκώσουμε.
Το Έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό
Διονύσιος Σολωμός
