Τα «λαϊκά αερόφωνα», όπως τα αποκαλούσαν οι λόγιοι της εποχής, επισημαίνοντας ότι επρόκειτο για ένα είδος εκκλησιαστικών οργάνων. Η μεν πρώτη πήρε το όνομά της από το la torno –αυτό που γυρίζει– και η δεύτερη από λανθασμένη ανάγνωση του λατινικού «POMBIA» που ήταν γραμμένο στην μπροστινή της όψη!
Οι δύο αδελφές, τις οποίες οι νεότεροι μπερδεύουν γράφοντας στα λεξικά πως πρόκειται για ένα και το αυτό όργανο, είχαν μεγάλες διαφορές στα σωθικά τους αλλά και στην εξωτερική τους εμφάνιση. Τη λατέρνα τη σήκωνε στους ώμους του ο λαϊκός τύπος των Ταταούλων ή των Ψωμαθειών, με τις επικίνδυνες αφέλειες και το μαχητικό ζωνάρι, και ήταν ιδιότυπο όργανο· είχε ψυχή, πνέυμα, ρυθμό, αίσθημα, χιούμορ. Τα είχε όλα δικά της, όπως έγραψε κάποτε η Σοφία Σπανούδη. Γνώρισε δόξες όχι μόνο στην υπαίθρια ζωή και στα εξοχικά λαϊκά κέντρα, αλλά μπήκε και στα σαλόνια συνοδεύοντας πολλές χειμωνιάτικες χορευτικές βεγγέρες.
Η ρομβία, από την άλλη, συρόταν επάνω σε τρεις –συνήθως– τροχούς και έμοιαζε περισσότερο από την αδελφή της με πιάνο. Θεωρείτο γκρινιάρα, παρά το γεγονός ότι είχε πενήντα φωνές σε αντίθεση με τη λατέρνα που είχε 36 φωνές και ένα καμπανάκι. Η ρομβία «έλεγε» δέκα τραγούδια και η λατέρνα εννέα.
Κακώς θεωρείται ότι τα όργανα αυτά κυνηγήθηκαν επί δικτατορίας Μεταξά. Επί δικτατορίας Παγκάλου, το 1925, δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως αστυνομική διάταξη που απαγόρευε το παίξιμό τους «εις τα κέντρα της πρωτευούσης», μπροστά από τα ξενοδοχεία και τα καφενεία, και τους επέτρεπε να κυκλοφορούν μόνον στις γειτονιές. «Θ’ αναγκαζόμεθα πλέον να εκστρατεύομεν εις τα άκρα, εις τας εσχατιάς της πόλεως διά ν’ απολαύσωμεν την παλαιάν πρωτεύουσαν», σχολίαζε ο Τύπος.
Από τότε, η αστυνομική διάταξη πότε «κοιμόταν» και πότε «αφυπνιζόταν». Ωστόσο, ιδιαίτερα η λατέρνα συνέχισε την ηρωική πορεία της για να φτάσει, ακόμη και στις ημέρες μας, να τριγυρνά παρηκμασμένη σε κεντρικούς δρόμους της πρωτεύουσας, υποφέροντας σε τσιγγάνικα χέρια…
Οι δύο αδελφές, τις οποίες οι νεότεροι μπερδεύουν γράφοντας στα λεξικά πως πρόκειται για ένα και το αυτό όργανο, είχαν μεγάλες διαφορές στα σωθικά τους αλλά και στην εξωτερική τους εμφάνιση. Τη λατέρνα τη σήκωνε στους ώμους του ο λαϊκός τύπος των Ταταούλων ή των Ψωμαθειών, με τις επικίνδυνες αφέλειες και το μαχητικό ζωνάρι, και ήταν ιδιότυπο όργανο· είχε ψυχή, πνέυμα, ρυθμό, αίσθημα, χιούμορ. Τα είχε όλα δικά της, όπως έγραψε κάποτε η Σοφία Σπανούδη. Γνώρισε δόξες όχι μόνο στην υπαίθρια ζωή και στα εξοχικά λαϊκά κέντρα, αλλά μπήκε και στα σαλόνια συνοδεύοντας πολλές χειμωνιάτικες χορευτικές βεγγέρες.
Η ρομβία, από την άλλη, συρόταν επάνω σε τρεις –συνήθως– τροχούς και έμοιαζε περισσότερο από την αδελφή της με πιάνο. Θεωρείτο γκρινιάρα, παρά το γεγονός ότι είχε πενήντα φωνές σε αντίθεση με τη λατέρνα που είχε 36 φωνές και ένα καμπανάκι. Η ρομβία «έλεγε» δέκα τραγούδια και η λατέρνα εννέα.
Κακώς θεωρείται ότι τα όργανα αυτά κυνηγήθηκαν επί δικτατορίας Μεταξά. Επί δικτατορίας Παγκάλου, το 1925, δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως αστυνομική διάταξη που απαγόρευε το παίξιμό τους «εις τα κέντρα της πρωτευούσης», μπροστά από τα ξενοδοχεία και τα καφενεία, και τους επέτρεπε να κυκλοφορούν μόνον στις γειτονιές. «Θ’ αναγκαζόμεθα πλέον να εκστρατεύομεν εις τα άκρα, εις τας εσχατιάς της πόλεως διά ν’ απολαύσωμεν την παλαιάν πρωτεύουσαν», σχολίαζε ο Τύπος.
Από τότε, η αστυνομική διάταξη πότε «κοιμόταν» και πότε «αφυπνιζόταν». Ωστόσο, ιδιαίτερα η λατέρνα συνέχισε την ηρωική πορεία της για να φτάσει, ακόμη και στις ημέρες μας, να τριγυρνά παρηκμασμένη σε κεντρικούς δρόμους της πρωτεύουσας, υποφέροντας σε τσιγγάνικα χέρια…
