Η περίφημη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας αποτελούσε τη μεγαλύτερη κιβωτό γνώσης του αρχαίου κόσμου. Εκεί βρισκόταν ολόκληρη η σοφία, ο πνευματικός θησαυρός, οι επιστήμες και πολλά έργα ανεκτίμητης αξίας. Δυστυχώς, οι επιδρομές των βαρβάρων κατέστρεψαν τη βιβλιοθήκη, αφήνοντας ένα μεγάλο κενό στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά.
Οι αναρίθμητοι πάπυροι, με τα χειρόγραφα μεγάλων σοφών, κατέγραφαν την πορεία του ανθρώπινου πνεύματος. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι, από την αρχαία ελληνική γνώση σώθηκε μονάχα το 10%. Δηλαδή, από τις 160 τραγωδίες του Σοφοκλή έχουμε σήμερα μόνο τις επτά, και αντιλαμβάνεται κανείς τη μεγάλη απώλεια. Η τεράστια αυτή βιβλιοθήκη, που χάθηκε μέσα στις φλόγες, άφησε πίσω της ένα λαμπρό παρελθόν, ώστε να θυμίζει ό,τι ωραίο μπορεί να υπάρξει για τον άνθρωπο και λέγεται γνώση. Ό,τι απέμεινε από τη μεγάλη εκείνη καταστροφή διδάσκεται σε όλα σχεδόν τα πανεπιστήμια του κόσμου.
Ένα μεγάλο σχέδιο
Στην αρχαία Αλεξάνδρεια, γύρω στον 3ο π.Χ. αιώνα, ιδρύθηκε η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη του κόσμου, με προοπτική την κατάκτηση της γνώσης αλλά και τη συλλογή πληροφοριών από όλη την οικουμένη. Ένα μεγαλόπνοο σχέδιο με διαχρονικές διαστάσεις, ώστε να ενώνει Ανατολή και Δύση. Ο Πτολεμαίος υπήρξε ένας από τους αρχειοφύλακες, ο οποίος άντλησε πολύτιμες πληροφορίες και έγραψε τα δικά του έργα για το Σύμπαν και τα μαθηματικά.
Ο Μουσταφά Ελ Αμπαντή, στο έργο του «Η Αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας», επισημαίνει χαρακτηριστικά ότι «η απώλεια των ανεκτίμητων συλλογών βιβλίων που περιείχαν οι βιβλιοθήκες της Αλεξάνδρειας παραμένει ανεξιχνίαστη. Από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα οι απόψεις των ιστορικών στο θέμα διίστανται. Κανείς δεν αμφισβητεί το γεγονός ότι οι βιβλιοθήκες καταστράφηκαν, αλλά ακόμα δεν έχει προσδιοριστεί ούτε ο τρόπος, ούτε ο χρόνος καταστροφής».
Η αναθεώρηση του κόσμου
Αρκετοί μελετητές υπογραμμίζουν το γεγονός ότι η σημασία της βιβλιοθήκης, πέρα από τον πλούτο της γνώσης, υπήρξε η αναθεώρηση του κόσμου μέσα από αξιόπιστες έρευνες και μεγάλα επιστημονικά επιτεύγματα. «Η ιδιάζουσα σημασία της Αρχαίας Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης», γράφει ο Μουσταφά Ελ Αμπαντή, «οφείλεται στο ότι υπήρξε το λίκνο ενός επιστημονικού εγχειρήματος τόσο αξιόλογου, ώστε να έχει παραμείνει ανυπέρβλητο μέχρι τους νεώτερους χρόνους».
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ο Πτολεμαίος υπήρξε ένας από τους αρχειοφύλακες της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης. Γεννήθηκε στο 100 μ.Χ. και απεβίωσε το 170 μ.Χ. Όλα τα έργα του τα έγραφε στα ελληνικά. Ο Σίριλ Έϊντον, στο βιβλίο του «Ανακαλύψεις που άλλαξαν τη ζωή μας», γράφει σχετικά: «Το βιβλίο χάρη στο οποίο πέρασε στην Ιστορία είναι το “Μεγίστη μαθηματική σύνταξη της αστρονομίας” όπου παρουσίαζε συνοπτικά τις αστρονομικές γνώσεις της εποχής του και το οποίο είναι επίσης γνωστό με τον τίτλο “Αλμαγέστη” (από το “η μεγίστη”).
Το γεωκεντρικό σύμπαν του Πτολεμαίου ήταν το μοντέλο που αποδέχονταν οι περισσότεροι αστρονόμοι της εποχής του Κοπέρνικου καθώς και αυτό που προσυπέγραφε η Εκκλησία. Όμως ήταν ένα μοντέλο που γινόταν όλο και λιγότερο αξιόπιστο ως οδηγός για τις κινήσεις των πλανητών. Και οι περισσότεροι υπολογισμοί που χρειάζονταν για να έχει νόημα το σύστημα του Πτολεμαίου γεννούσαν ερωτήματα στο μυαλό μερικών αστρονόμων οι οποίοι έκριναν ότι οι κινήσεις του ουρανού έπρεπε να ακολουθούν ένα απλούστερο και πιο ευέλικτο πρότυπο».
Γιατί χάθηκε εκείνη η γνώση; Υπάρχουν ακόμα αρχαίοι πάπυροι που σώθηκαν από την καταστροφή; Ασφαλώς και σώζονται, αλλά παραμένουν κρυμμένοι σε διάφορα μέρη του κόσμου. Ένα παράδειγμα είναι ένα χαμένο έργο του Εμπεδοκλή, που βρέθηκε στα υπόγεια γερμανικής βιβλιοθήκης πριν από μερικά χρόνια και είδε το φως της δημοσιότητας, σε μεγάλη έκπληξη των ερευνητών. Το παρήγορο είναι ότι η αιγυπτιακή κυβέρνηση σε συνεργασία με την Ουνέσκο αναστήλωσαν ξανά τη Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας, με νέα προοπτική και νέο όραμα. Ελπίζουμε να βρεθούν στο μέλλον αρχαία κειμήλια, μελέτες και έργα αρχαίων στοχαστών, ώστε να επιστρέψουν στην αρχική γενέτειρά τους, συνεχίζοντας έτσι εκείνο το πανάρχαιο όνειρο σοφίας και οικουμενικού πολιτισμού.
Ο πανίσχυρος ελληνικός πολιτισμός
Ο Geoffrey Blainey, στη «Συνοπτική Ιστορία του Κόσμου», φωτίζει με έξοχο τρόπο τη σημασία του ελληνικού πολιτισμού, με επίκεντρο την Αλεξάνδρεια. Γράφει λοιπόν: «Μια νέα πόλη στην Αίγυπτο, η Αλεξάνδρεια, έμελλε να γίνει ο κύριος κληρονόμος της αθηναϊκής παράδοσης. Η πόλη, που θεμελιώθηκε το 331 π.Χ., αναδείχθηκε σε πνευματικό τροφοδότη του δυτικού κόσμου. Εκεί, οικοδομήθηκαν μια θαυμαστή βιβλιοθήκη και ένα λαμπρό μουσείο.
Πλήθος διακεκριμένων Ελλήνων πολυμαθών, όπως ο Ευκλίδης, εγκαταστάθηκαν σε αυτή για να επιδοθούν απερίσπαστοι στις διανοητικές αναζητήσεις τους. Εκεί, σημειώθηκαν ουσιαστικές πρόοδοι στην ιατρική έρευνα από τον ανατόμο Ερώφιλο, ο οποίος πρώτος μελέτησε τον ανθρώπινο εγκέφαλο και οφθαλμό το 285 π.Χ. (...) Η Αλεξάνδρεια, όπως και άλλες ελληνικές πόλεις, είχε πιθανώς τη δυνατότητα να προβεί στα αναγκαία βήματα προόδου που οδήγησαν, περίπου είκοσι αιώνες αργότερα, στη βιομηχανική επανάσταση (...)
Ο πανίσχυρος ελληνιστικός πολιτισμός, με επίκεντρο τώρα την Αλεξάνδρεια αλλά και τις παλαιότερες ελληνικές αποικίες στην Ευρώπη και τη Μικρά Ασία, δεν υστερούσε σε αυτοσεβασμό. Μάλιστα, αποτέλεσε παράδειγμα προς μίμηση. Σήμερα, ο χάρτης του κόσμου είναι διάστικτος από περιοχές που απηχούν ή μνημονεύουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, μεταξύ των οποίων και ορισμένες που ήταν παντελώς άγνωστες στους αρχαίους Έλληνες. Ελληνικό είναι το όνομα της Φιλαδέλφειας των Ηνωμένων Πολιτειών. Στην πολιτεία της Νέας Υόρκης, οι Συρακούσες, η Ιθάκη και ένα πλήθος κωμοπόλεων με ελληνικές ονομασίες συνιστούν ουσιαστικά φόρο τιμής στην αρχαία Ελλάδα».
Αρκετοί μελετητές υπογραμμίζουν το γεγονός ότι η σημασία της βιβλιοθήκης, πέρα από τον πλούτο της γνώσης, υπήρξε η αναθεώρηση του κόσμου μέσα από αξιόπιστες έρευνες και μεγάλα επιστημονικά επιτεύγματα. «Η ιδιάζουσα σημασία της Αρχαίας Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης», γράφει ο Μουσταφά Ελ Αμπαντή, «οφείλεται στο ότι υπήρξε το λίκνο ενός επιστημονικού εγχειρήματος τόσο αξιόλογου, ώστε να έχει παραμείνει ανυπέρβλητο μέχρι τους νεώτερους χρόνους».
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ο Πτολεμαίος υπήρξε ένας από τους αρχειοφύλακες της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης. Γεννήθηκε στο 100 μ.Χ. και απεβίωσε το 170 μ.Χ. Όλα τα έργα του τα έγραφε στα ελληνικά. Ο Σίριλ Έϊντον, στο βιβλίο του «Ανακαλύψεις που άλλαξαν τη ζωή μας», γράφει σχετικά: «Το βιβλίο χάρη στο οποίο πέρασε στην Ιστορία είναι το “Μεγίστη μαθηματική σύνταξη της αστρονομίας” όπου παρουσίαζε συνοπτικά τις αστρονομικές γνώσεις της εποχής του και το οποίο είναι επίσης γνωστό με τον τίτλο “Αλμαγέστη” (από το “η μεγίστη”).
Το γεωκεντρικό σύμπαν του Πτολεμαίου ήταν το μοντέλο που αποδέχονταν οι περισσότεροι αστρονόμοι της εποχής του Κοπέρνικου καθώς και αυτό που προσυπέγραφε η Εκκλησία. Όμως ήταν ένα μοντέλο που γινόταν όλο και λιγότερο αξιόπιστο ως οδηγός για τις κινήσεις των πλανητών. Και οι περισσότεροι υπολογισμοί που χρειάζονταν για να έχει νόημα το σύστημα του Πτολεμαίου γεννούσαν ερωτήματα στο μυαλό μερικών αστρονόμων οι οποίοι έκριναν ότι οι κινήσεις του ουρανού έπρεπε να ακολουθούν ένα απλούστερο και πιο ευέλικτο πρότυπο».
Γιατί χάθηκε εκείνη η γνώση; Υπάρχουν ακόμα αρχαίοι πάπυροι που σώθηκαν από την καταστροφή; Ασφαλώς και σώζονται, αλλά παραμένουν κρυμμένοι σε διάφορα μέρη του κόσμου. Ένα παράδειγμα είναι ένα χαμένο έργο του Εμπεδοκλή, που βρέθηκε στα υπόγεια γερμανικής βιβλιοθήκης πριν από μερικά χρόνια και είδε το φως της δημοσιότητας, σε μεγάλη έκπληξη των ερευνητών. Το παρήγορο είναι ότι η αιγυπτιακή κυβέρνηση σε συνεργασία με την Ουνέσκο αναστήλωσαν ξανά τη Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας, με νέα προοπτική και νέο όραμα. Ελπίζουμε να βρεθούν στο μέλλον αρχαία κειμήλια, μελέτες και έργα αρχαίων στοχαστών, ώστε να επιστρέψουν στην αρχική γενέτειρά τους, συνεχίζοντας έτσι εκείνο το πανάρχαιο όνειρο σοφίας και οικουμενικού πολιτισμού.
Ο πανίσχυρος ελληνικός πολιτισμός
Ο Geoffrey Blainey, στη «Συνοπτική Ιστορία του Κόσμου», φωτίζει με έξοχο τρόπο τη σημασία του ελληνικού πολιτισμού, με επίκεντρο την Αλεξάνδρεια. Γράφει λοιπόν: «Μια νέα πόλη στην Αίγυπτο, η Αλεξάνδρεια, έμελλε να γίνει ο κύριος κληρονόμος της αθηναϊκής παράδοσης. Η πόλη, που θεμελιώθηκε το 331 π.Χ., αναδείχθηκε σε πνευματικό τροφοδότη του δυτικού κόσμου. Εκεί, οικοδομήθηκαν μια θαυμαστή βιβλιοθήκη και ένα λαμπρό μουσείο.
Πλήθος διακεκριμένων Ελλήνων πολυμαθών, όπως ο Ευκλίδης, εγκαταστάθηκαν σε αυτή για να επιδοθούν απερίσπαστοι στις διανοητικές αναζητήσεις τους. Εκεί, σημειώθηκαν ουσιαστικές πρόοδοι στην ιατρική έρευνα από τον ανατόμο Ερώφιλο, ο οποίος πρώτος μελέτησε τον ανθρώπινο εγκέφαλο και οφθαλμό το 285 π.Χ. (...) Η Αλεξάνδρεια, όπως και άλλες ελληνικές πόλεις, είχε πιθανώς τη δυνατότητα να προβεί στα αναγκαία βήματα προόδου που οδήγησαν, περίπου είκοσι αιώνες αργότερα, στη βιομηχανική επανάσταση (...)
Ο πανίσχυρος ελληνιστικός πολιτισμός, με επίκεντρο τώρα την Αλεξάνδρεια αλλά και τις παλαιότερες ελληνικές αποικίες στην Ευρώπη και τη Μικρά Ασία, δεν υστερούσε σε αυτοσεβασμό. Μάλιστα, αποτέλεσε παράδειγμα προς μίμηση. Σήμερα, ο χάρτης του κόσμου είναι διάστικτος από περιοχές που απηχούν ή μνημονεύουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, μεταξύ των οποίων και ορισμένες που ήταν παντελώς άγνωστες στους αρχαίους Έλληνες. Ελληνικό είναι το όνομα της Φιλαδέλφειας των Ηνωμένων Πολιτειών. Στην πολιτεία της Νέας Υόρκης, οι Συρακούσες, η Ιθάκη και ένα πλήθος κωμοπόλεων με ελληνικές ονομασίες συνιστούν ουσιαστικά φόρο τιμής στην αρχαία Ελλάδα».
