Κατά τα Θεοφάνια φανερώθηκε η τριαδικότητα του Θεού, η Αγία Τριάδα. Λέγονται όμως και «Φώτα», γιατί κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, την παραμονή των Θεοφανίων βαπτίζονταν οι οπαδοί της νέας θρησκείας.
Ο μύθος λέει πως οι καλικάντζαροι, που έκαναν την εμφάνισή τους στον επάνω κόσμο πριν τα Χριστούγεννα, φεύγουν από τη γη και γυρνούν στο αιώνιο έργο τους: Να κόψουν το δέντρο, που κρατάει τον κόσμο, ώστε να γκρεμιστεί και να χαθεί, για να εκδικηθούν τους ανθρώπους.
Στην ανατολική Μακεδονία ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εορτασμός των Θεοφανίων στη Δράμα! Μαύρες κάπες, δέρματα ζώων, μάσκες, κουδούνια και θόρυβοι, αναπαράσταση οργώματος και σποράς, πλούσιο φαγοπότι και ευχές επιδιώκουν να επενεργήσουν στην καλή σοδειά!
Στο Μοναστηράκι, όπου κάθε χρόνο, στις 6 Ιανουαρίου, την ημέρα των Θεοφανίων, αναβιώνει το έθιμο των Αράπηδων, το οποίο εμφανίζεται σε πολλές περιοχές, και στον Βώλακα, στην Πετρούσα, στον Ξηροπόταμο, αλλά και σε όλο το νομό Καβάλας.
Στην Νέα Καρβάλη αναβιώνει το έθιμο με χορό και τραγούδι γύρω από αναμμένες φωτιές.
Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα των Θεοφανίων, τα «ραγκουτσάρια», αναβιώνει κάθε χρόνο στην πόλη της Καστοριάς, όπου οι κάτοικοι μεταμφιέζονται για να ξορκίσουν το κακό, φορούν μάσκες και κάνουν πολύ θόρυβο για να φυγουν τα κακά πνεύματα!
Στο Παλαιόκαστρο της Χαλκιδικής αναβιώνει το έθιμο των Φωταράδων, όπου ομάδα καλαντιστών εκλέγει τον «βασιλιά» και όλοι μαζί πηγαίνουν στην εκκλησία του χωριού, και χορεύουν στην πλατεία γύρω από έναν πάσσαλο, όπου είναι δεμένο ένα λουκάνικο, ενώ είναι ντυμένοι με την τοπική ενδυμασία και κρατούν μεγάλα ξύλινα σπαθιά.
Στο Μοναστηράκι, όπου κάθε χρόνο, στις 6 Ιανουαρίου, την ημέρα των Θεοφανίων, αναβιώνει το έθιμο των Αράπηδων, το οποίο εμφανίζεται σε πολλές περιοχές, και στον Βώλακα, στην Πετρούσα, στον Ξηροπόταμο, αλλά και σε όλο το νομό Καβάλας.
Στην Νέα Καρβάλη αναβιώνει το έθιμο με χορό και τραγούδι γύρω από αναμμένες φωτιές.
Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα των Θεοφανίων, τα «ραγκουτσάρια», αναβιώνει κάθε χρόνο στην πόλη της Καστοριάς, όπου οι κάτοικοι μεταμφιέζονται για να ξορκίσουν το κακό, φορούν μάσκες και κάνουν πολύ θόρυβο για να φυγουν τα κακά πνεύματα!
Στο Παλαιόκαστρο της Χαλκιδικής αναβιώνει το έθιμο των Φωταράδων, όπου ομάδα καλαντιστών εκλέγει τον «βασιλιά» και όλοι μαζί πηγαίνουν στην εκκλησία του χωριού, και χορεύουν στην πλατεία γύρω από έναν πάσσαλο, όπου είναι δεμένο ένα λουκάνικο, ενώ είναι ντυμένοι με την τοπική ενδυμασία και κρατούν μεγάλα ξύλινα σπαθιά.
Επίσης στη Χαλκιδική, στη Γαλάτιστα, στολίζεται η καμήλα. Κάτω από το ομοίωμα της καμήλας κρύβονται έξι άνδρες, οι οποίοι τραγουδούν υπό τους ήχους κουδουνιών και στις 7 Ιανουαρίου πραγματοποιείται ένας εικονικός γάμος, όπου όλους τους ρόλους αναλαμβάνουν άνδρες.
Το «γιάλα - γιάλα» αναβιώνει στην Ερμιόνη της Αργολίδας πάνω από 50 χρόνια, αλλά και στο Πόρτο Χέλι και την Κοιλάδα.
Τα ξημερώματα των Φώτων, τα αγόρια που πρόκειται τη νέα χρονιά να παρουσιαστούν στο στρατό, τρώνε όλοι μαζί, και έπειτα περπατούν στους δρόμους φορώντας παραδοσιακές ναυτικές φορεσιές και τραγουδώντας το «γιάλα - γιάλα».
Την παραμονή των Φώτων οι κάτοικοι στολίζουν της βάρκες τους με φοίνικες, νεραντζιές και μυρτιές, τις οποίες δένουν στο λιμάνι πριν την καθιερωμένη βουτιά.
Στην Λευκάδα τηρείται το έθιμο «των πορτοκαλιών». Οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα τα πορτοκάλια που κρατούν στα χέρια τους. Τα παίρνουν έπειτα στο σπίτι τους και αφήνουν ένα από αυτά για ένα ολόκληρο χρόνο στα εικονίσματα του σπιτιού. Πριν την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.
Τα ξημερώματα των Φώτων, τα αγόρια που πρόκειται τη νέα χρονιά να παρουσιαστούν στο στρατό, τρώνε όλοι μαζί, και έπειτα περπατούν στους δρόμους φορώντας παραδοσιακές ναυτικές φορεσιές και τραγουδώντας το «γιάλα - γιάλα».
Την παραμονή των Φώτων οι κάτοικοι στολίζουν της βάρκες τους με φοίνικες, νεραντζιές και μυρτιές, τις οποίες δένουν στο λιμάνι πριν την καθιερωμένη βουτιά.
Στην Λευκάδα τηρείται το έθιμο «των πορτοκαλιών». Οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα τα πορτοκάλια που κρατούν στα χέρια τους. Τα παίρνουν έπειτα στο σπίτι τους και αφήνουν ένα από αυτά για ένα ολόκληρο χρόνο στα εικονίσματα του σπιτιού. Πριν την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.
