Το Ηραίο, ιερό της θεάς Ήρας, πολιούχου της πόλης-κράτους του Άργους, ήταν το επίσημο θρησκευτικό της κέντρο, παρόλο που βρίσκεται σε απόσταση 8 χιλιομέτρων από αυτήν. Στον ελληνικό χώρο υπάρχουν αρκετές ανάλογες περιπτώσεις, όπως π.χ. το Ασκληπιείο της Επιδαύρου, στις οποίες οι πόλεις-κράτη προσεταιρίστηκαν μετά την ίδρυσή τους τα παλαιότερα ιερά.
Το φημισμένο ιερό της θεάς είναι κτισμένο στη νοτιοανατολική πλαγιά ενός ομαλού υψώματος στους νότιους πρόποδες της οροσειράς Εύβοια (σημερινό Αετόβουνο), ακριβώς κάτω από την ψηλότερη κορυφή της την Ακραία. Στα δυτικά του το μικρό αυτό ύψωμα οριοθετείται από ένα χείμαρρο, το λεγόμενο «Ελευθέριον ύδωρ» (σημερινό Ρέμα του Κάστρου), που χρησιμοποιούσαν οι ιέρειες της Θεάς για τον εξαγνισμό τους. Στα ανατολικά του υψώματος βρίσκεται η Γλυκειά, ο αρχαίος ποταμός Αστερίων, που σύμφωνα με την παράδοση ήταν ένας από τους ποταμούς-κριτές που χάρισαν στην Ηρα την προστασία του Αργους κατά τον συναγωνισμό της με τον Ποσειδώνα και μεταβλήθηκαν εξαιτίας της οργής του Θεού σε χειμάρρους.
Ο χώρος πρωτοανακαλύφθηκε από τον στρατηγό Gordon το 1831 και ερευνήθηκε αργότερα από τους Bursian και Ραγκαβή (1854), τον Schliemann και το Σταματάκη που έσκαψε το θολωτό τάφο (1878). Οι συστηματικές ανασκαφές που έγιναν από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών (Waldstein: 1892-95, Blegen: 1925-28) και αργότερα σε συνεργασία της Αμερικανικής και της Γαλλικής ΑρχαιολογικήςΣχολής (Caskey-Amandry: 1947-49), απέδειξαν ότι η θέση του Ηραίου ταυτίζεται με τη μυκηναϊκή Πρόσυμνα που η Ακρόπολή της βρισκόταν στην θέση, όπου ιδρύθηκε αργότερα το ιερό.
Η χρήση του χώρου ξεκινά από την 3η χιλιετία π.Χ. τα πρώτα ωστόσο σημαντικά λείψανα, ο θολωτός τάφος στη θέση Ασπρόχωμα και το νεκροταφείο των θαλαμωτών τάφων δυτικά του ρέματος του Κάστρου, χρονολογούνται στους μυκηναϊκούς χρόνους (15ος-13οςαιώνας π.Χ.). Η περιοχή του Ηραίου συνδεόταν με τη μητρόπολη του μυκηναϊκού κόσμου με ένα σημαντικό δρόμο, του οποίου η πορεία προσδιορίζεται από τις γέφυρες που έχουν διατηρηθεί.
Στους ιστορικούς χρόνους, ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ., σε χώρο σεβάσμιο κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους αναπτύσσεται το ιερό της Ήρας που οι Αργείοι, επιθυμώντας να ελέγχουν την περιοχή, προωθούν ως κέντρο μιας Αμφικτυονίας των πόλεων της αργολικής πεδιάδας. Από τότε η πόλη συνδέεται με το ιερό με έναν δρόμο μήκους 8 χιλιομέτρων. Από τον 7ο αιώνα π.Χ. η Ηρα γίνεται η σεβάσμια προστάτρια της πόλης του Αργους και τότε ιδρύεται στο Ηραίο ο πρώτος ναός της. Η σημασία του ιερού όχι μόνο για την πόλη αλλά και για το πανελλήνιο αυξάνεται συνεχώς, ενώ ο υπολογισμός της τοπικής χρονολόγησης βασίζεται στο χρονολογικό κατάλογο της ιερατείας των ιερειών του Ηραίου. Η λατρεία της θεάς στο ηραίο πρέπει να ήταν μυστηριακή και ο χαρακτήρας της να συνδέεται με τη μυκηναϊκή θεά της φύσης που ευλογεί την αφθονία.
Η μεγάλη ακμή του ιερού συντελείται τον 5ο αιώνα π.Χ., ο χώρος όμως δεν παύει να λειτουργεί μέχρι τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους, όπως βεβαιώνει και ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αιώνας μ.Χ.).
Στους ιστορικούς χρόνους, ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ., σε χώρο σεβάσμιο κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους αναπτύσσεται το ιερό της Ήρας που οι Αργείοι, επιθυμώντας να ελέγχουν την περιοχή, προωθούν ως κέντρο μιας Αμφικτυονίας των πόλεων της αργολικής πεδιάδας. Από τότε η πόλη συνδέεται με το ιερό με έναν δρόμο μήκους 8 χιλιομέτρων. Από τον 7ο αιώνα π.Χ. η Ηρα γίνεται η σεβάσμια προστάτρια της πόλης του Αργους και τότε ιδρύεται στο Ηραίο ο πρώτος ναός της. Η σημασία του ιερού όχι μόνο για την πόλη αλλά και για το πανελλήνιο αυξάνεται συνεχώς, ενώ ο υπολογισμός της τοπικής χρονολόγησης βασίζεται στο χρονολογικό κατάλογο της ιερατείας των ιερειών του Ηραίου. Η λατρεία της θεάς στο ηραίο πρέπει να ήταν μυστηριακή και ο χαρακτήρας της να συνδέεται με τη μυκηναϊκή θεά της φύσης που ευλογεί την αφθονία.
Η μεγάλη ακμή του ιερού συντελείται τον 5ο αιώνα π.Χ., ο χώρος όμως δεν παύει να λειτουργεί μέχρι τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους, όπως βεβαιώνει και ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αιώνας μ.Χ.).
Ο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Ο χώρος όπου ιδρύθηκε το ιερό της Ήρας είναι διαμορφωμένος σε δύο διαδοχικά ανισοϋψή πλατώματα. Η ανοδική πρόσβαση προς αυτά γίνεται στα νότια, από ένα τρίτο χαμηλότερο επίπεδο, από το οποίο ξεκινά μία μνημειώδης κλίμακα, συνολικού μήκους 81 μ., η οποία σε συνδυασμό με τον ισχυρό αναλημματικό τοίχο στα ανατολικά της λειτουργεί ως ένα τεράστιο ανάλημμα για το πρώτο άνδηρο. Δυτικά, στο μισό ύψος της μεγάλης κλίμακας, έχει κατασκευαστεί μια δωρική στοά (χώρος αναμονής) με διπλή κιονοστοιχία, ανοικτή προς την πεδιάδα. Από το χώρο αυτό καθώς και από τη μνημειώδη κλίμακα θα παρακολουθούσαν οι προσκυνητές την πομπή που θα έφθανε από το Αργος την ημέρα που γιόρταζαν τα «Εκατόμβαια». Το πλάτωμα, η στοά και η κλίμακα ανάγονται στον 5ο αιώνα π.Χ.
Στο κέντρο του πρώτου επίπεδου πλατώματος οικοδομήθηκε το 420 π.Χ. με σχέδια του αργείου αρχιτέκτονα Ευπολέμου ο νέος ναός της θεάς, ένα δωρικό περίστυλο κτήριο από πωρόλιθο, με 6x12 κίονες, που διέθετε πρόναο, ναό και οπισθόδομο. Στο σηκό στεγαζόταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Ηρας, έργο του αργείου γλύπτη Πολύκλειτου. Δίπλα της υπήρχε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της κόρης της Ηβης, έργο του αργείου γλύπτη Ναυκύδη και ένα ξόανο της θεάς, που οι αργείοι είχαν πάρει από την Τίρυνθα, το 468 π.Χ., όταν την κατέστρεψαν. Στα ανατολικά του ναού ιδρύθηκε την ελληνιστική εποχή ένας μακρόστενος ορθογώνιος βωμός, διαστάσεων 17x2,40μ.. Ακόμα ανατολικότερα βρίσκεται ένα ναόμορφο οικοδόμημα με υπόστυλη αίθουσα χωρισμένη σε τέσσερα κλίτη, η οποία θυμίζει το Τελεστήριο της Ελευσίνας και που πιθανότατα χρησίμευε για τις μυστικές τελετές. Οικοδομήθηκε στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Στα δυτικά του πρώτου πλατώματος, θεμελιωμένο στο χαμηλότερο επίπεδο του χώρου, έξω από το ανάλημμα του ναού, βρίσκεται ένα πρωιμότερο κτήριο. Τετράπλευρο με κεντρική αυλή και τρία δωμάτια με ανάκλιντρα και τράπεζες, προφανώς αποτελούσε χώροσυμποσίων. Βορειότερα από αυτό υπήρχε άλλη μία στοά του 5ου αιώνα π.Χ. με ένα μεγάλο επίπεδο πλάτωμα στην πρόσοψη. Κατά μήκος της βόρειας πλευράς του πρώτου πλατώματος αναπτύσσεται συγκρότημα που μαζί με το κτήριο των συμποσίων ανήκει στον παλιότερο αρχαϊκό ναό.
Το ανώτερο πλάτωμα, διαστάσεων 56x34 μ., κατά ένα μέρος λαξευμένο στο βράχο και αντιστηριγμένο από ένα ογκώδες κυκλώπειο ανάλημμα αποτελούσε το άνδηρο του παλιότερου ναού. Δύο στοές των αρχών του 6ου αιώνα π.Χ. έχουν κατασκευαστεί πάνω στο άκρο του αναλήμματος. Η ανατολική και μικρότερη, παρόμοια με τη νότια στοά φέρει μετασκευές στο εσωτερικό της, ενώ δίπλα της υπάρχει μία άλλη κατά πολύ μακρύτερη. Ανάμεσα στις δύο στοές ένα πέρασμα οδηγεί στο επίπεδο, όπου βρίσκεται ο παλαιός ναός, ένας από τους πρώτους περίπτερους ναούς των αρχών του 7ου αιώνα π.Χ., ο οποίος κάηκε το 423 π.Χ. από απροσεξία της ιέρειας Χρυσηίδας.
Το Ηραίο διατήρησε την ακμή του μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Δύο κτήρια αυτής της περιόδου βρίσκονται στα δυτικά του ιερού. Το νοτιότερο σε σχήμα Γ είναι Γυμνάσιο, ενώ το βορειότερο Λουτρό. Ο χώρος διατηρήθηκε από τους Αργείους ως σεβαστό ερείπιο μέχρι τους χρόνους του Παυσανία.
