Του Γιώργου Στείρη
Επίκουρος καθηγητής Φιλοσοφίας, ΕΚΠΑΟ πρωθυπουργός αποφάσισε τελικά να θέσει το πλαίσιο της προτεινόμενης συνταγματικής αναθεώρησης. Μια από τις βασικές κατευθύνσεις, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Τσίπρα και τις θέσεις του ΣΥΡΙΖΑ, είναι η ενίσχυση της άμεσης δημοκρατίας. Φαντάζομαι ότι θα χυθεί πολλή μελάνη και θα ξεσπάσουν απειράριθμοι διαξιφισμοί για τις επιμέρους ρυθμίσεις που θα προτείνει ο πρωθυπουργός προς την κατεύθυνση αυτή.
Εδώ και καιρό, παρακολουθώντας το δημόσιο διάλογο, αναρωτιέμαι αν όσοι μιλούν για το δημοκρατικό μας πολίτευμα καταλαβαίνουν τι λέγουν. Κατέληξα στο ότι μαζί μιλάμε και χώρια καταλαβαινόμαστε. Όπως και σε άλλα επίπεδα του δημοσίου βίου, δεν μπορούμε πια να συνεννοηθούμε ούτε για τα στοιχειώδη: σε απλά ελληνικά, δεν υπάρχει συνείδηση του τι πολίτευμα έχουμε.
Το δημοκρατικό πολίτευμα δημιουργήθηκε στην κλασσική Αθήνα. Ήταν έτσι διαμορφωμένο ώστε ένα πολύ μεγάλο μέρος των πολιτών να μετέχει ενεργά στις πολιτικές διαδικασίες, αναλαμβάνοντας θεσμικές θέσεις. Η πλειονότητα των αξιωματούχων, οι οποίοι κατά κύριο λόγο είχαν εκτελεστικές αρμοδιότητες, επιλεγόταν με κλήρωση και για εξαιρετικά περιορισμένη θητεία ώστε να μην δημιουργηθεί τάξη επαγγελματιών πολιτικών και να προληφθούν, κατά το δυνατόν, φαινόμενα διαφθοράς. Η δημοκρατία υπήρξε ένα άμεσο πολίτευμα, στο οποίο οι αποφάσεις λαμβάνονταν μέσω συλλογικών διεργασιών, στις οποίες μετείχε στην πραγματικότητα ένα μεγάλο μέρος των πολιτών. Η εμπλοκή τόσων πολλών ανθρώπων στις διαδικασίες συνέβαλε καθοριστικά στην πολιτική ωρίμανσή τους.
Παρά τη γοητεία του θεωρητικού πλαισίου της δημοκρατίας, αυτή δεν έμελε να μακροημερεύσει ούτε να γενικευθεί. Ελάχιστες πόλεις εκτός της Αθήνας ακολούθησαν παραφθαρμένες εκδοχές της δημοκρατίας, ενώ στην ίδια τη γενέτειρά της δεν διήρκεσε αρκετά. Επίσης, η πρακτική εφαρμογή της απείχε παρασάγγας από την ιδανική της μορφή, όπως την περιγράφει ο Θουκυδίδης στον «Περικλέους Επιτάφιο». Οι περισσότεροι σπουδαίοι διανοητές του αρχαίου κόσμου, συμπεριλαμβανομένων των Πλάτωνα και Αριστοτέλη, είχαν σοβαρότατες επιφυλάξεις για τη δημοκρατία, θεωρητικής και πρακτικής υφής. Πάντως, ασχέτως των αδυναμιών και των επικρίσεων, υπήρξε κατά τη γνώμη μου το καλύτερο πολίτευμα που εφαρμόσθηκε ποτέ επί Γης.
Αργότερα, στην αρχαία Ρώμη, δημιουργήθηκε ένα πολίτευμα που αποκαλείτο res publica. Δικαίωμα εκλογής στα ανώτερα αξιώματα είχαν μόνο οι πατρίκιοι, οι καθαρόαιμοι αριστοκράτες Ρωμαίοι. Η εκλογή γινόταν από λαϊκές συνελεύσεις, αλλά η αναλογία συμμετοχής πατρικίων και πληβείων, του απλού λαού, σε αυτές ήταν προκαθορισμένη ώστε να μην καθορίζουν οι πληβείοι τις εξελίξεις. Τα μέλη της Συγκλήτου, του οργάνου που με το πέρασμα του καιρού ουσιαστικά είχε τον έλεγχο, ήταν ισόβια και προέρχονταν αποκλειστικά από την ανώτερη τάξη. Οι πληβείοι είχαν τη δυνατότητα να νομοθετούν, εάν συγκέντρωναν συγκεκριμένο αριθμό ψήφων, και επικύρωναν δια βοής τις αποφάσεις της Συγκλήτου. Η ουσία όμως της res publicaπαρέμεινε αριστοκρατική. Μετά το β' μισό του 1ου π.Χ. αιώνα ουσιαστικά η res publica εξέπνευσε. Στη διάρκεια του ανατολικού και δυτικού μεσαίωνα ελάχιστα τυπικά χαρακτηριστικά της έμειναν να την θυμίζουν. Ο αρχαίος και μεσαιωνικός κόσμος υπήρξε στην πραγματικότητα μοναρχικός και απολυταρχικός σε σχεδόν απόλυτο βαθμό.
Την εποχή του διαφωτισμού γίνεται μια σοβαρή απόπειρα περιορισμού ή και κατάργησης της μοναρχίας. Οι διαφωτιστές στην Ευρώπη και την Αμερική, αναζητώντας πολιτειακό πρότυπο, στράφηκαν στη ρωμαϊκή res publica. Όχι στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, η οποία στην πορεία των αιώνων είχε λοιδορηθεί και στιγματιστεί στα πέρατα της Γης από τους πλέον σπουδαίους διανοητές της ανθρωπότητας. Η άμεση δημοκρατία απορρίφθηκε από τους φιλελεύθερους διαφωτιστές μετά βδελυγμίας, επειδή κρίθηκε ότι αναπότρεπτα θα οδηγούσε στην κυριαρχία των λαϊκών στρωμάτων και θα δημιουργούσε αναπόφευκτο χάος. Η εξουσία έπρεπε να παραμείνει προνόμιο των αριστοκρατών, έστω με την έννοια της διακυβέρνησης από άριστους αντιπροσώπους, τους οποίους επιλέγει ο λαός κατόπιν ψηφοφορίας. Σε ορισμένες μάλιστα εκδοχές το εκλεγμένο κοινοβούλιο μοιράζεται αρμοδιότητες με μη εκλεγμένα σώματα, όπως η Γερουσία και άλλα παρόμοια. Οι αντιπρόσωποι λογοδοτούν σε τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά στο μεσοδιάστημα έχουν την απόλυτη κυριαρχία να αποφασίζουν ό,τι θέλουν, δίχως εξάρτηση από τη θέση του ψηφοφόρου. Το πολίτευμα αυτό ονομάστηκε εξαρχής ρεπουμπλικανικό. Όχι δημοκρατικό, καθώς οι εμπνευστές του ήξεραν πολύ καλά από πού άντλησαν και τι επιδίωκαν.
Η απλή αναλογική και τα δημοψηφίσματα (το αποτέλεσμα των οποίων ανατρέπει και διαστρέφει μετά η κυβέρνηση) είναι επίφαση δημοκρατίας, φερετζές.
Στην πορεία του 19ου αιώνα προτάθηκε και μια σοσιαλιστική εκδοχή της δημοκρατίας, κοινοτικού χαρακτήρα, η οποία εξαρχής είχε περιορισμένο γεωγραφικό και αριθμητικό εύρος, ώστε να διαχειρισθεί το πρόβλημα των μεγάλων αριθμητικών συνόλων. Το πώς μετεξελίχθηκε σε λαϊκή δημοκρατία και το πώς αυτή λειτούργησε εκφεύγει του παρόντος κειμένου. Η ανθρωπότητα εξάλλου γνωρίζει επαρκώς.
Όταν τον 19ο αιώνα στο ελεύθερο ελληνικό κράτος ξεκίνησε και καρποφόρησε ο αντιμοναρχικός αγώνας, οι πρόγονοί μας έκαναν το απίθανο. Επεδίωξαν να εγκαθιδρύσουν στην Ελλάδα μια εκδοχή του ευρωπαϊκού ρεπουμπλικανισμού ώστε η χώρα μας να μην υστερεί έναντι της προηγμένης δύσης. Όμως, δέσμιοι της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς, ονόμασαν το πολίτευμα αυτό δημοκρατικό!
Εμείς είχαμε δημιουργήσει τη δημοκρατία στην αρχαιότητα, εμείς την επαναφέραμε. Κατ' όνομα και μόνο. Γιατί κατ' ουσία και πράξη η αρχαία και η σύγχρονη «δημοκρατία» έχουν τόση σχέση όση ο φάντης με το ρετσινόλαδο. Γενεές Ελλήνων διδάχθηκαν στα σχολεία την αρχαία δημοκρατία και φούσκωναν από υπερηφάνεια για την κορωνίδα των πολιτευμάτων που εισηγήθηκαν και εφάρμοσαν οι πρόγονοί μας. Δεν έπεσε όμως στην αντίληψή τους ότι το πολίτευμά μας δεν είναι δημοκρατικό, αλλά ρεπουμπλικανικό. Όλοι μας κάποιες φορές έχουμε αναφωνήσει «δεν είναι δημοκρατία αυτή» ή «δεν έχουμε δημοκρατία». Η διαπίστωση είναι ορθή, αλλά ασύνειδη και λανθασμένη ως προς την αιτιολόγησή της. Δεν έχουμε δημοκρατία, με την αυστηρή έννοια του όρου, γιατί δεν είναι κατασκευασμένο έτσι το πολίτευμά μας. Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι ρεπουμπλικανικό, με ό,τι σημαίνει αυτό.
Στην πρόσφατη πρόταση αλλαγής του εκλογικού νόμου φάνηκε ολοκάθαρα το μέγεθος της σύγχυσης. Όσοι αντιδρούσαν στην απλή αναλογική, κατανοούσαν ότι αυτή δεν συνάδει με τη βασική στόχευση του ρεπουμπλικανισμού: να μην αποκτήσουν ανεξέλεγκτη δύναμη οι λαϊκές πλειοψηφίες. Η επιχειρηματολογία τους όμως στηρίχθηκε στο ότι η απλή αναλογική βλάπτει τη δημοκρατία μας. Τι ειρωνεία! Από την άλλη η κυβερνώσα αριστερά εισηγείται την απλή αναλογική και άλλα μέτρα ενίσχυσης της άμεσης δημοκρατίας στο πλαίσιο ενός, υπό την απόλυτη έννοια, μη δημοκρατικού πολιτεύματος. Τοιουτοτρόπως, περιπλέκει περαιτέρω την κατάσταση και καθιστά πιο δυσλειτουργικό το υπάρχον ρεπουμπλικανικό πολίτευμα. Αν ο πρωθυπουργός πιστεύει τόσο πολύ στη δημοκρατία, μπορεί να αποδεχθεί τη δυνατότητα να έχουν οι πολίτες τη νομοθετική πρωτοβουλία, με τον όρο της συλλογής επαρκούς αριθμού υπογραφών; Σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσαν τυπικές και άτυπες συλλογικότητες, όπως η Εκκλησία της Ελλάδος, να εμπλακούν στη νομοθετική διαδικασία. Θα το άντεχε αυτό η κυβέρνηση και η χώρα αυτή; Θα τολμήσει να προτείνει ο πρωθυπουργός την ανάκληση αιρετών (βουλευτών ή δημάρχων) με λαϊκή πρωτοβουλία και συγκέντρωση ικανού αριθμού υπογραφών; Θα το ψήφιζαν οι εθνοπατέρες; Και αν ναι, τι συνέπειες θα είχε στο δημόσιο βίο, δεδομένης της σκανδαλοθηρίας και της ανθρωποφαγίας που διέπει την κοινωνία μας;
Η απλή αναλογική και τα δημοψηφίσματα (το αποτέλεσμα των οποίων ανατρέπει και διαστρέφει μετά η κυβέρνηση) είναι επίφαση δημοκρατίας, φερετζές. Τίποτα παραπάνω. Και οι εξαγγελίες της κυβέρνησης για ενίσχυση της άμεσης δημοκρατίας άλλη μια κοροϊδία, εάν το πολίτευμα δεν αποκτήσει καθαρό δημοκρατικό χαρακτήρα. Ένα πολιτικό πυροτέχνημα για να κερδηθεί χρόνος και εντυπώσεις, να ανάψει ο πολιτικός καβγάς και τελικά να μην γίνει τίποτα. Κρίμα για άλλη μια φορά.
Το δημοκρατικό πολίτευμα δημιουργήθηκε στην κλασσική Αθήνα. Ήταν έτσι διαμορφωμένο ώστε ένα πολύ μεγάλο μέρος των πολιτών να μετέχει ενεργά στις πολιτικές διαδικασίες, αναλαμβάνοντας θεσμικές θέσεις. Η πλειονότητα των αξιωματούχων, οι οποίοι κατά κύριο λόγο είχαν εκτελεστικές αρμοδιότητες, επιλεγόταν με κλήρωση και για εξαιρετικά περιορισμένη θητεία ώστε να μην δημιουργηθεί τάξη επαγγελματιών πολιτικών και να προληφθούν, κατά το δυνατόν, φαινόμενα διαφθοράς. Η δημοκρατία υπήρξε ένα άμεσο πολίτευμα, στο οποίο οι αποφάσεις λαμβάνονταν μέσω συλλογικών διεργασιών, στις οποίες μετείχε στην πραγματικότητα ένα μεγάλο μέρος των πολιτών. Η εμπλοκή τόσων πολλών ανθρώπων στις διαδικασίες συνέβαλε καθοριστικά στην πολιτική ωρίμανσή τους.
Παρά τη γοητεία του θεωρητικού πλαισίου της δημοκρατίας, αυτή δεν έμελε να μακροημερεύσει ούτε να γενικευθεί. Ελάχιστες πόλεις εκτός της Αθήνας ακολούθησαν παραφθαρμένες εκδοχές της δημοκρατίας, ενώ στην ίδια τη γενέτειρά της δεν διήρκεσε αρκετά. Επίσης, η πρακτική εφαρμογή της απείχε παρασάγγας από την ιδανική της μορφή, όπως την περιγράφει ο Θουκυδίδης στον «Περικλέους Επιτάφιο». Οι περισσότεροι σπουδαίοι διανοητές του αρχαίου κόσμου, συμπεριλαμβανομένων των Πλάτωνα και Αριστοτέλη, είχαν σοβαρότατες επιφυλάξεις για τη δημοκρατία, θεωρητικής και πρακτικής υφής. Πάντως, ασχέτως των αδυναμιών και των επικρίσεων, υπήρξε κατά τη γνώμη μου το καλύτερο πολίτευμα που εφαρμόσθηκε ποτέ επί Γης.
Αργότερα, στην αρχαία Ρώμη, δημιουργήθηκε ένα πολίτευμα που αποκαλείτο res publica. Δικαίωμα εκλογής στα ανώτερα αξιώματα είχαν μόνο οι πατρίκιοι, οι καθαρόαιμοι αριστοκράτες Ρωμαίοι. Η εκλογή γινόταν από λαϊκές συνελεύσεις, αλλά η αναλογία συμμετοχής πατρικίων και πληβείων, του απλού λαού, σε αυτές ήταν προκαθορισμένη ώστε να μην καθορίζουν οι πληβείοι τις εξελίξεις. Τα μέλη της Συγκλήτου, του οργάνου που με το πέρασμα του καιρού ουσιαστικά είχε τον έλεγχο, ήταν ισόβια και προέρχονταν αποκλειστικά από την ανώτερη τάξη. Οι πληβείοι είχαν τη δυνατότητα να νομοθετούν, εάν συγκέντρωναν συγκεκριμένο αριθμό ψήφων, και επικύρωναν δια βοής τις αποφάσεις της Συγκλήτου. Η ουσία όμως της res publicaπαρέμεινε αριστοκρατική. Μετά το β' μισό του 1ου π.Χ. αιώνα ουσιαστικά η res publica εξέπνευσε. Στη διάρκεια του ανατολικού και δυτικού μεσαίωνα ελάχιστα τυπικά χαρακτηριστικά της έμειναν να την θυμίζουν. Ο αρχαίος και μεσαιωνικός κόσμος υπήρξε στην πραγματικότητα μοναρχικός και απολυταρχικός σε σχεδόν απόλυτο βαθμό.
Την εποχή του διαφωτισμού γίνεται μια σοβαρή απόπειρα περιορισμού ή και κατάργησης της μοναρχίας. Οι διαφωτιστές στην Ευρώπη και την Αμερική, αναζητώντας πολιτειακό πρότυπο, στράφηκαν στη ρωμαϊκή res publica. Όχι στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, η οποία στην πορεία των αιώνων είχε λοιδορηθεί και στιγματιστεί στα πέρατα της Γης από τους πλέον σπουδαίους διανοητές της ανθρωπότητας. Η άμεση δημοκρατία απορρίφθηκε από τους φιλελεύθερους διαφωτιστές μετά βδελυγμίας, επειδή κρίθηκε ότι αναπότρεπτα θα οδηγούσε στην κυριαρχία των λαϊκών στρωμάτων και θα δημιουργούσε αναπόφευκτο χάος. Η εξουσία έπρεπε να παραμείνει προνόμιο των αριστοκρατών, έστω με την έννοια της διακυβέρνησης από άριστους αντιπροσώπους, τους οποίους επιλέγει ο λαός κατόπιν ψηφοφορίας. Σε ορισμένες μάλιστα εκδοχές το εκλεγμένο κοινοβούλιο μοιράζεται αρμοδιότητες με μη εκλεγμένα σώματα, όπως η Γερουσία και άλλα παρόμοια. Οι αντιπρόσωποι λογοδοτούν σε τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά στο μεσοδιάστημα έχουν την απόλυτη κυριαρχία να αποφασίζουν ό,τι θέλουν, δίχως εξάρτηση από τη θέση του ψηφοφόρου. Το πολίτευμα αυτό ονομάστηκε εξαρχής ρεπουμπλικανικό. Όχι δημοκρατικό, καθώς οι εμπνευστές του ήξεραν πολύ καλά από πού άντλησαν και τι επιδίωκαν.
Η απλή αναλογική και τα δημοψηφίσματα (το αποτέλεσμα των οποίων ανατρέπει και διαστρέφει μετά η κυβέρνηση) είναι επίφαση δημοκρατίας, φερετζές.
Στην πορεία του 19ου αιώνα προτάθηκε και μια σοσιαλιστική εκδοχή της δημοκρατίας, κοινοτικού χαρακτήρα, η οποία εξαρχής είχε περιορισμένο γεωγραφικό και αριθμητικό εύρος, ώστε να διαχειρισθεί το πρόβλημα των μεγάλων αριθμητικών συνόλων. Το πώς μετεξελίχθηκε σε λαϊκή δημοκρατία και το πώς αυτή λειτούργησε εκφεύγει του παρόντος κειμένου. Η ανθρωπότητα εξάλλου γνωρίζει επαρκώς.
Όταν τον 19ο αιώνα στο ελεύθερο ελληνικό κράτος ξεκίνησε και καρποφόρησε ο αντιμοναρχικός αγώνας, οι πρόγονοί μας έκαναν το απίθανο. Επεδίωξαν να εγκαθιδρύσουν στην Ελλάδα μια εκδοχή του ευρωπαϊκού ρεπουμπλικανισμού ώστε η χώρα μας να μην υστερεί έναντι της προηγμένης δύσης. Όμως, δέσμιοι της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς, ονόμασαν το πολίτευμα αυτό δημοκρατικό!
Εμείς είχαμε δημιουργήσει τη δημοκρατία στην αρχαιότητα, εμείς την επαναφέραμε. Κατ' όνομα και μόνο. Γιατί κατ' ουσία και πράξη η αρχαία και η σύγχρονη «δημοκρατία» έχουν τόση σχέση όση ο φάντης με το ρετσινόλαδο. Γενεές Ελλήνων διδάχθηκαν στα σχολεία την αρχαία δημοκρατία και φούσκωναν από υπερηφάνεια για την κορωνίδα των πολιτευμάτων που εισηγήθηκαν και εφάρμοσαν οι πρόγονοί μας. Δεν έπεσε όμως στην αντίληψή τους ότι το πολίτευμά μας δεν είναι δημοκρατικό, αλλά ρεπουμπλικανικό. Όλοι μας κάποιες φορές έχουμε αναφωνήσει «δεν είναι δημοκρατία αυτή» ή «δεν έχουμε δημοκρατία». Η διαπίστωση είναι ορθή, αλλά ασύνειδη και λανθασμένη ως προς την αιτιολόγησή της. Δεν έχουμε δημοκρατία, με την αυστηρή έννοια του όρου, γιατί δεν είναι κατασκευασμένο έτσι το πολίτευμά μας. Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι ρεπουμπλικανικό, με ό,τι σημαίνει αυτό.
Στην πρόσφατη πρόταση αλλαγής του εκλογικού νόμου φάνηκε ολοκάθαρα το μέγεθος της σύγχυσης. Όσοι αντιδρούσαν στην απλή αναλογική, κατανοούσαν ότι αυτή δεν συνάδει με τη βασική στόχευση του ρεπουμπλικανισμού: να μην αποκτήσουν ανεξέλεγκτη δύναμη οι λαϊκές πλειοψηφίες. Η επιχειρηματολογία τους όμως στηρίχθηκε στο ότι η απλή αναλογική βλάπτει τη δημοκρατία μας. Τι ειρωνεία! Από την άλλη η κυβερνώσα αριστερά εισηγείται την απλή αναλογική και άλλα μέτρα ενίσχυσης της άμεσης δημοκρατίας στο πλαίσιο ενός, υπό την απόλυτη έννοια, μη δημοκρατικού πολιτεύματος. Τοιουτοτρόπως, περιπλέκει περαιτέρω την κατάσταση και καθιστά πιο δυσλειτουργικό το υπάρχον ρεπουμπλικανικό πολίτευμα. Αν ο πρωθυπουργός πιστεύει τόσο πολύ στη δημοκρατία, μπορεί να αποδεχθεί τη δυνατότητα να έχουν οι πολίτες τη νομοθετική πρωτοβουλία, με τον όρο της συλλογής επαρκούς αριθμού υπογραφών; Σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσαν τυπικές και άτυπες συλλογικότητες, όπως η Εκκλησία της Ελλάδος, να εμπλακούν στη νομοθετική διαδικασία. Θα το άντεχε αυτό η κυβέρνηση και η χώρα αυτή; Θα τολμήσει να προτείνει ο πρωθυπουργός την ανάκληση αιρετών (βουλευτών ή δημάρχων) με λαϊκή πρωτοβουλία και συγκέντρωση ικανού αριθμού υπογραφών; Θα το ψήφιζαν οι εθνοπατέρες; Και αν ναι, τι συνέπειες θα είχε στο δημόσιο βίο, δεδομένης της σκανδαλοθηρίας και της ανθρωποφαγίας που διέπει την κοινωνία μας;
Η απλή αναλογική και τα δημοψηφίσματα (το αποτέλεσμα των οποίων ανατρέπει και διαστρέφει μετά η κυβέρνηση) είναι επίφαση δημοκρατίας, φερετζές. Τίποτα παραπάνω. Και οι εξαγγελίες της κυβέρνησης για ενίσχυση της άμεσης δημοκρατίας άλλη μια κοροϊδία, εάν το πολίτευμα δεν αποκτήσει καθαρό δημοκρατικό χαρακτήρα. Ένα πολιτικό πυροτέχνημα για να κερδηθεί χρόνος και εντυπώσεις, να ανάψει ο πολιτικός καβγάς και τελικά να μην γίνει τίποτα. Κρίμα για άλλη μια φορά.
