…Τότε οί τοϋρκοι ανάθεσαν στόν Δελήμπασα Δελη Αχμέτ νά άνεφοδιάση τ’ Άνάπλι. Στις 27 Νοέμβρη, λοιπόν, του 1822 ό Δελή Αχμέτ μέ 8.000 Δελήδες (καβαλλάρηδες) καί μέ χίλια φορτία έφυγε από τήν Κόρινθο γιά τ’ Άνάπλι. Στην Κουρτέσσα (δηλαδή στόν κάμπο των Κλεωνών) έφθασε ό Δελήμπασης, άλλά στά στενά Άγιονορίου, Δερβενακίων μέχρι τή Νεμέα καί τήν Στιμάγκα τους περίμεναν οί “Ελληνες.
Ό θ. Κολοκοτρώνης έδωσε διαταγή στό Νικηταρά νά πάη ο Άγιοπετρίτης Ζαχαρίας νά καταλάβη -καί νά προστατέψη- τή δίοδο από τόν Άγ. Βασίλη μέχρι τόν Άγ. Σώστη των Δερβενακίων. Άλλά δυστυχώς ο Ζαχαριάς δέν επήγε στήν διαταγμένη θέση. “Ετσι ο Παπα – Αρσένης καί ο Νικηταράς βρέθηκαν κυκλωμένοι από τούρκους,πού ήξεραν Ελληνικά καί πού πέρασαν από τό αφύλακτο μέρος καί τούς κτύπησαν από πίσω. Ό Νικηταράς σώθηκε γιατί είχε, τις παραμονές, φτιάξει ένα ψηλό πρόχωμα άπό ξερολίθι. Άλλά ο Παπά -Αρσένης έπεσε.
Ήταν συννεφιά τό βράδυ εκείνο καί οί Έλληνες έτρωγαν γιά βράδυ. Μαζί έτρωγαν ο Νικηταράς, ό Γενναίος Κολοκοτρώνης καί ό Παπά – Αρσένης. Ό Γενναίος, βλέποντας τόν Παπα – Κρέστα νά τρώη άργά είπε: «Νά τρώμε γρήγορα. Οί στιγμές είναι σοβαρές. Οί τούρκοι είναι στά πόδια μας». Ό Παπά – Αρσένης απάντησε: «Φέρτε νά πιούμε. Αύριο θά πάρη τούς τούρκους ή κατάρα».
Ύστερα άπό λίγο σηκώθηκαν νά πάνε στις θέσεις τους. Τότε ο Παπά – Αρσένης γυρίζοντας πρός τόν φίλο του Νικηταρά του είπε:
«Αύριο τό κεφάλι μου θά πέση έδω, άλλά σπειρί στάρι δέν θά φτάση στ’ Άνάπλι».
Ύστερα άπό λίγο είπε στους στρατιώτες στόν Άγιο Σώστη: «Άν οί τούρκοι εφοδιάσουν τό Άνάπλι, ή Ελλάδα τά χάνει όλα.Ποιος ξεύρει τί μεταβολή θά έχη ή τύχη του πολέμου». Πριν ολίγο ενθάρρυναν τούς στρατιώτες πού πήραν απόφαση νά πεθάνουν έκεΐ, άλλα οι τοΰρκοι νά μή περάσουν στ’ ‘Ανάπλι.
Το πρωί οί “Ελληνες δέν τούς διέκριναν τούς τούρκους, γιατί είχε ομίχλη, καί οπως είπαμε, μιλούσαν Ελληνικά και δεν τούς έδωσαν σημασία. Μόλις όμως τό κύριο σώμα των τούρκων συγκρούστηκε μέ τούς “Ελληνες, οι λίγοι εκείνοι της εμπροσθοφυλακής έπιτεθήκανε από τα πίσω καί προξένησαν σύγχυση καί μεγάλη ζημιά.
Ό Παπα – Αρσένης καί είκοσι Κρανιδιώτες γύρω του επεσον, οπως είπαμε πάρα πάνω. “Επεσε πιο πέρα καί ό φταίχτης γιά τή συμφορά Καπετάν Ζαχαρίας. Ό Νικηταράς μόλις κατώρθωσε νά σωθη γιατί είχε προβλέψει καί είχε φτιάξει ένα ταμπούρι, οπως είπαμε, άπό ξερολίθι. Ή μάχη έξελείχτηκε καί τελικά ή νίκη στεφάνωσε τά Ελληνικά δπλα. Πριν πώ έδώ τί έγραψε ό υπασπιστής του Κολοκοτρώνη Φώτης Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος,γιά τον ήρωϊκό θάνατο του Παπα – Αρσένη, θέλω νά προτάξω αυτό πού γράφει ο Θ. Κολοκοτρώνης μέ τό χέρι του Γ. Τερτσέτη: «δυναμωθήκαμε είς τον “Αγιο Σώστη. την άλλην ήμερα τοΰ Αγίου Ανδρέου έλεγα του Αρσένη: Λάκα θά τό κάνουμε εδώ; Ό Αρσένης μέ είπε: τό κεφάλι μου θά μείνη έδώ, άλλα σπειρί στάρι δεν θά πανε τούτοι στ’ ‘Ανάπλι. Τό ασκέρι μου έτσάκισε άπό τά ταμπούρια. Έσκοτώθηκε ο Αρσένιος. Τόν πήρε ενα βόλι στό κεφάλι καθώς έλεγε τό βράδυ».
“Οταν καταδίωκαν εκεί οί “Ελληνες τούς τούρκους, μετά τήν στροφή της μάχης πρός τό μέρος τών Ελλήνων, ο Δελήμπασης ο επικεφαλής τών τούρκων έγύρισε γιά τήν Κόρινθο γιατί απέτυχε νά περάση εφόδια καί δυνάμεις, στ’ ‘Ανάπλι. Μερικοί τοΰρκοι είχαν αποκοπεί άπό τό κύριο σώμα του Δελήμπαση. “Εναν άπό αυτούς τόν κυνήγησε ο Φωτακος κατά δέ τό κυνηγητό αυτό σέ μια στιγμή ήλθαν καί οι δυό στά χέρια. Τότε ο τοΰρκος γιά νά ξεφύγη άπό τόν Φωτάκο, πέταγε ενα – ένα ότι κρατοΰσε καί γιά νά ελευθερώνεται καί γιά νά άπασχολή τό διώκτη του. Μεταξύ τών πραγμάτων πού πέταγε καί πού μάζευε ο Φωτακος, ήταν καί ενα μεγαλύτερο βαρύ δέμα. Ό Φωτακος τό άνοιξε καί βρήκε μέσα τό κεφάλι του Παπα – Αρσένη, καί του Σπανού του Χρυσίνα, δεμένα μέ τά μαλλιά τους. Ό Φωτακος τόσο λυπήθηκε καί ταράχτηκε άπό τό θέαμα ώστε εγκατέλειψε τό κυνηγητό τοΰ τούρκου. Τότε ένας άλλος Τούρκος, όπως τόν είδε σαστισμένο τόν πλησίασε καί επεχείρησε νά τόν σκοτώση. Άλλά ο Φωτάκος σώθηκε τήν στιγμή αυτή άπό τήν άμεση επέμβαση του Λιάκου Κοσμόπουλου, του Κώτσου Βούλγαρη καί του Σπύρου Σπηλιοτόπουλου.
Τήν άλλη μέρα έγινε ενταφιασμός του Παπα – Αρσένη καί του Χρυσίνα, μέ τά σώματα καί τά κεφάλια καθώς καί τών άλλων Κρανιδιωτών ηρώων, άπό Θόδωρο Κολοκοτρώνη καί τους άλλους καπεταναίους δίπλα στο Εκκλησάκι του “Αγιου Σώστη.
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΙΣ ἀπό «ΤΟ ΚΡΑΝΙΔΙ»,τοῦ Μακαριστοῦ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ Κ.ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑ
ΒΙΟΙ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ,ὑπό Φωτάκου
Ἀφοῦ δὲ ὁ Δράμαλης εἰσέβαλεν εἰς τὴν Πελοπόννησον, καὶ ἦλθεν εἰς τὴν Ἀργολίδα, ὁ Παπᾶς εὑρέθη τότε ἐκεῖ καὶ ἐπολέμει κατ᾿ αὐτοῦ. Κατὰ δὲ τὴν ἐπιστροφὴν τοῦ Δράμαλη ἀπὸ τὴν Ἀργολίδα εἰς τὴν Κόρινθον, οὗτος εὑρέθη εἰς τὸν Ἅγιον Σώστηνὅπου ἔγεινεν ἡ πρώτη μάχη.
Ἔπειτα δὲ μείνας ἐκεῖ μὲ τὸν Νικήταν ἐπολέμησαν καὶ οἱ δύω τὸν Δράμαλη εἰς τὸ Ἁγιονόρι κατὰ τὴν περίφημον ἐκείνην μάχην. Μετὰ δὲ ταῦτα ἔμεινε μαζὺ μὲ τὸν στρατηγὸν Νικήταν, καὶ τοποθετηθέντες διαρκῶς εἰς τὸν Ἅγιον Σώστην ἐπολέμουν τοὺς τούρκους καὶ ἀπέκλειον αὐτοὺς κατὰ τὴν Κόρινθον.
Κατόπιν οἱ τοῦρκοι τῆς Κορίνθου θελήσαντες νὰ μεταφέρουν τροφὰς εἰς τὸ Ναύπλιον ἐνόμισαν καλὸν νὰ περάσουν ἀπὸ τὸν Ἅγιον Σώστην. Ἐπὶ τούτῳ δὲ ἔστειλαν τοὺς πεζούς των καὶ διὰ νυκτὸς ἐπολέμησαν καὶ ἐπῆραν τὰ ὄπισθεν τῆς θέσεως τοῦ Ἁγίου Σώστη. Ἐκεῖ εὑρέθησαν, ὡς εἴπομεν, ὁ Νικήτας καὶ ὁ Παπᾶ Ἀρσένης, ὅστις δυστυχῶς ἐφονεύθη, ὡς καὶ ἄλλοι πολλοὶ Ἕλληνες. Ἀλλὰ τῶν τούρκων μὴ δυνηθέντων νὰ προχωρήσωσιν, ἡ μάχη ἔπαυσε.
Τὴν δὲ ἑπομένην ἡμέραν ἔγεινεν λαμπρὸς καὶ ἔνδοξος ὁ ἐνταφιασμὸς τοῦ Παπᾶ Ἀρσένη ἀπὸ τὸν Θ. Κολοκοτρώνην καὶ λοιποὺς καπεταναίους καὶ στρατιώτας Ἕλληνας, καὶ ὁ τάφος του κεῖται πλησίον τοῦ Ἁγίου Σώστη.
Ό θ. Κολοκοτρώνης έδωσε διαταγή στό Νικηταρά νά πάη ο Άγιοπετρίτης Ζαχαρίας νά καταλάβη -καί νά προστατέψη- τή δίοδο από τόν Άγ. Βασίλη μέχρι τόν Άγ. Σώστη των Δερβενακίων. Άλλά δυστυχώς ο Ζαχαριάς δέν επήγε στήν διαταγμένη θέση. “Ετσι ο Παπα – Αρσένης καί ο Νικηταράς βρέθηκαν κυκλωμένοι από τούρκους,πού ήξεραν Ελληνικά καί πού πέρασαν από τό αφύλακτο μέρος καί τούς κτύπησαν από πίσω. Ό Νικηταράς σώθηκε γιατί είχε, τις παραμονές, φτιάξει ένα ψηλό πρόχωμα άπό ξερολίθι. Άλλά ο Παπά -Αρσένης έπεσε.
Ήταν συννεφιά τό βράδυ εκείνο καί οί Έλληνες έτρωγαν γιά βράδυ. Μαζί έτρωγαν ο Νικηταράς, ό Γενναίος Κολοκοτρώνης καί ό Παπά – Αρσένης. Ό Γενναίος, βλέποντας τόν Παπα – Κρέστα νά τρώη άργά είπε: «Νά τρώμε γρήγορα. Οί στιγμές είναι σοβαρές. Οί τούρκοι είναι στά πόδια μας». Ό Παπά – Αρσένης απάντησε: «Φέρτε νά πιούμε. Αύριο θά πάρη τούς τούρκους ή κατάρα».
Ύστερα άπό λίγο σηκώθηκαν νά πάνε στις θέσεις τους. Τότε ο Παπά – Αρσένης γυρίζοντας πρός τόν φίλο του Νικηταρά του είπε:
«Αύριο τό κεφάλι μου θά πέση έδω, άλλά σπειρί στάρι δέν θά φτάση στ’ Άνάπλι».
Ύστερα άπό λίγο είπε στους στρατιώτες στόν Άγιο Σώστη: «Άν οί τούρκοι εφοδιάσουν τό Άνάπλι, ή Ελλάδα τά χάνει όλα.Ποιος ξεύρει τί μεταβολή θά έχη ή τύχη του πολέμου». Πριν ολίγο ενθάρρυναν τούς στρατιώτες πού πήραν απόφαση νά πεθάνουν έκεΐ, άλλα οι τοΰρκοι νά μή περάσουν στ’ ‘Ανάπλι.
Το πρωί οί “Ελληνες δέν τούς διέκριναν τούς τούρκους, γιατί είχε ομίχλη, καί οπως είπαμε, μιλούσαν Ελληνικά και δεν τούς έδωσαν σημασία. Μόλις όμως τό κύριο σώμα των τούρκων συγκρούστηκε μέ τούς “Ελληνες, οι λίγοι εκείνοι της εμπροσθοφυλακής έπιτεθήκανε από τα πίσω καί προξένησαν σύγχυση καί μεγάλη ζημιά.
Ό Παπα – Αρσένης καί είκοσι Κρανιδιώτες γύρω του επεσον, οπως είπαμε πάρα πάνω. “Επεσε πιο πέρα καί ό φταίχτης γιά τή συμφορά Καπετάν Ζαχαρίας. Ό Νικηταράς μόλις κατώρθωσε νά σωθη γιατί είχε προβλέψει καί είχε φτιάξει ένα ταμπούρι, οπως είπαμε, άπό ξερολίθι. Ή μάχη έξελείχτηκε καί τελικά ή νίκη στεφάνωσε τά Ελληνικά δπλα. Πριν πώ έδώ τί έγραψε ό υπασπιστής του Κολοκοτρώνη Φώτης Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος,γιά τον ήρωϊκό θάνατο του Παπα – Αρσένη, θέλω νά προτάξω αυτό πού γράφει ο Θ. Κολοκοτρώνης μέ τό χέρι του Γ. Τερτσέτη: «δυναμωθήκαμε είς τον “Αγιο Σώστη. την άλλην ήμερα τοΰ Αγίου Ανδρέου έλεγα του Αρσένη: Λάκα θά τό κάνουμε εδώ; Ό Αρσένης μέ είπε: τό κεφάλι μου θά μείνη έδώ, άλλα σπειρί στάρι δεν θά πανε τούτοι στ’ ‘Ανάπλι. Τό ασκέρι μου έτσάκισε άπό τά ταμπούρια. Έσκοτώθηκε ο Αρσένιος. Τόν πήρε ενα βόλι στό κεφάλι καθώς έλεγε τό βράδυ».
“Οταν καταδίωκαν εκεί οί “Ελληνες τούς τούρκους, μετά τήν στροφή της μάχης πρός τό μέρος τών Ελλήνων, ο Δελήμπασης ο επικεφαλής τών τούρκων έγύρισε γιά τήν Κόρινθο γιατί απέτυχε νά περάση εφόδια καί δυνάμεις, στ’ ‘Ανάπλι. Μερικοί τοΰρκοι είχαν αποκοπεί άπό τό κύριο σώμα του Δελήμπαση. “Εναν άπό αυτούς τόν κυνήγησε ο Φωτακος κατά δέ τό κυνηγητό αυτό σέ μια στιγμή ήλθαν καί οι δυό στά χέρια. Τότε ο τοΰρκος γιά νά ξεφύγη άπό τόν Φωτάκο, πέταγε ενα – ένα ότι κρατοΰσε καί γιά νά ελευθερώνεται καί γιά νά άπασχολή τό διώκτη του. Μεταξύ τών πραγμάτων πού πέταγε καί πού μάζευε ο Φωτακος, ήταν καί ενα μεγαλύτερο βαρύ δέμα. Ό Φωτακος τό άνοιξε καί βρήκε μέσα τό κεφάλι του Παπα – Αρσένη, καί του Σπανού του Χρυσίνα, δεμένα μέ τά μαλλιά τους. Ό Φωτακος τόσο λυπήθηκε καί ταράχτηκε άπό τό θέαμα ώστε εγκατέλειψε τό κυνηγητό τοΰ τούρκου. Τότε ένας άλλος Τούρκος, όπως τόν είδε σαστισμένο τόν πλησίασε καί επεχείρησε νά τόν σκοτώση. Άλλά ο Φωτάκος σώθηκε τήν στιγμή αυτή άπό τήν άμεση επέμβαση του Λιάκου Κοσμόπουλου, του Κώτσου Βούλγαρη καί του Σπύρου Σπηλιοτόπουλου.
Τήν άλλη μέρα έγινε ενταφιασμός του Παπα – Αρσένη καί του Χρυσίνα, μέ τά σώματα καί τά κεφάλια καθώς καί τών άλλων Κρανιδιωτών ηρώων, άπό Θόδωρο Κολοκοτρώνη καί τους άλλους καπεταναίους δίπλα στο Εκκλησάκι του “Αγιου Σώστη.
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΙΣ ἀπό «ΤΟ ΚΡΑΝΙΔΙ»,τοῦ Μακαριστοῦ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ Κ.ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑ
ΒΙΟΙ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ,ὑπό Φωτάκου
Ἀφοῦ δὲ ὁ Δράμαλης εἰσέβαλεν εἰς τὴν Πελοπόννησον, καὶ ἦλθεν εἰς τὴν Ἀργολίδα, ὁ Παπᾶς εὑρέθη τότε ἐκεῖ καὶ ἐπολέμει κατ᾿ αὐτοῦ. Κατὰ δὲ τὴν ἐπιστροφὴν τοῦ Δράμαλη ἀπὸ τὴν Ἀργολίδα εἰς τὴν Κόρινθον, οὗτος εὑρέθη εἰς τὸν Ἅγιον Σώστηνὅπου ἔγεινεν ἡ πρώτη μάχη.
Ἔπειτα δὲ μείνας ἐκεῖ μὲ τὸν Νικήταν ἐπολέμησαν καὶ οἱ δύω τὸν Δράμαλη εἰς τὸ Ἁγιονόρι κατὰ τὴν περίφημον ἐκείνην μάχην. Μετὰ δὲ ταῦτα ἔμεινε μαζὺ μὲ τὸν στρατηγὸν Νικήταν, καὶ τοποθετηθέντες διαρκῶς εἰς τὸν Ἅγιον Σώστην ἐπολέμουν τοὺς τούρκους καὶ ἀπέκλειον αὐτοὺς κατὰ τὴν Κόρινθον.
Κατόπιν οἱ τοῦρκοι τῆς Κορίνθου θελήσαντες νὰ μεταφέρουν τροφὰς εἰς τὸ Ναύπλιον ἐνόμισαν καλὸν νὰ περάσουν ἀπὸ τὸν Ἅγιον Σώστην. Ἐπὶ τούτῳ δὲ ἔστειλαν τοὺς πεζούς των καὶ διὰ νυκτὸς ἐπολέμησαν καὶ ἐπῆραν τὰ ὄπισθεν τῆς θέσεως τοῦ Ἁγίου Σώστη. Ἐκεῖ εὑρέθησαν, ὡς εἴπομεν, ὁ Νικήτας καὶ ὁ Παπᾶ Ἀρσένης, ὅστις δυστυχῶς ἐφονεύθη, ὡς καὶ ἄλλοι πολλοὶ Ἕλληνες. Ἀλλὰ τῶν τούρκων μὴ δυνηθέντων νὰ προχωρήσωσιν, ἡ μάχη ἔπαυσε.
Τὴν δὲ ἑπομένην ἡμέραν ἔγεινεν λαμπρὸς καὶ ἔνδοξος ὁ ἐνταφιασμὸς τοῦ Παπᾶ Ἀρσένη ἀπὸ τὸν Θ. Κολοκοτρώνην καὶ λοιποὺς καπεταναίους καὶ στρατιώτας Ἕλληνας, καὶ ὁ τάφος του κεῖται πλησίον τοῦ Ἁγίου Σώστη.
Ό Αρσένης Κρέστης ή Κρέστας γνωστός στό Κρανίδι σαν Παπα - Αρσένης, γεννήθηκε -στό Κρανίδι τό 1779. Τό κοσμικό δνομά του ήταν Αλέξανδρος. Τό επώνυμο Κρέστας πού υπάρχει μέχρι σήμερα στό Κρανίδι, είναι αλβανική παραφθορά του Χρήστος ή Χρήστου. "Οταν ήρθε ο Αλέξανδρος σέ ηλικία γιά χειροτονία, χειροτονήθηκε διάκος καϊ πήρε τό όνομα Αρσένιος. Πού χειροτονήθηκε δεν είναι γνωστό. "Ισως στ* Άνάπλι, ίσως στην Κωνσταντινούπολη. Πάντως μετά τήν χειροτονία του αργότερα άφού εγινε και παπάς διωρίστηκε ηγούμενος της Μονής Ζωοδόχου Πηγής Κορωνίδας (Κοιλάδας) . Ηταν πολύ ευσεβής, πολύ προσηλωμένος στα θεία καί γενναιότατο παληκάρι, φυσικά, όπως οι γνήσιοι Κρανιδιώτες. Έσπούδασε σαν Ιερωμένος στήν περίφημη τότε Σχολή τής Δημητσάνας, μέ δαπάνες των Μονών Άγ. Άναργύρων και Ζωοδόχου Πηγής Κοιλάδας. "Εγκαιρα μυήθηκε στή Φιλική Εταιρεία καί έγινε έτσι Φιλικός. Κατά τήν επανάσταση του 1821 ώνομάστηκε αρχηγός οχι μόνο τών Κρανιδιωτών άλλα ολης τής Έρμιονίδας καϊ τής Επιδαύρου, τούτο δέ, φυσικά, λόγω τής μόρφωσης του γιατί ασχολήθηκε έκτος από τά Εκκλησιαστικά και μέ νομικά θέματα, στό Οίκουμενικό Πατριαρχείο, όπου τοποθετήθηκε γιά διάστημα σέ υπηρεσία γιά τίς εξωτερικές υποθέσεις. Ό διορισμός σαν άρχηγού Έρμιονίδας κλπ. πού δημοσιεύεται στό Β' μέρος μαζί μέ τά αλλα Κρανιδιώτικα έ'γγραφα λέει τά έξης:
«Σήμερον τήν 25 Μαρτίου 1821 διορίζομεν γενναίον άρχηγόν τών στρατιωτικών δυνάμεων Αργολίδος (εννοεί όπως φαίνεται τήν Έρμιονίδα) τόν Άρσένιον Α. Κρέσταν καί τούς οπαδούς αυτού οπλαρχηγούς, Άναστάσιον Ν. Μονοχάρτζην, Νικόλαον Α. Κρέσταν, Άναγνώστην Κ. Ζέρβαν, ώς εφόρους καί τούς έξης: Ιερομόναχο ν Διονύσιον Π. Βούλγαρην, ήγούμενον τής Μονής Αύγοΰ, τον ήγούμενον της Μονής Ζωοδόχου Πηγής Ίωάσαφ Οικονόμου ή Τζερεμέν, κατά διαταγή ν ημών νά διοικούν νά διατάσσουν τους οπαδούς των υπέρ της κοινής ελευθερίας και σωτηρίας του Ελληνικού Γένους. Έν "Υδρα τή 25 Μαρτίου 1821».
Την διαταγή την υπογράφουν οι
Αναστάσιος Μπότασης
Ιωάννης Όρλάνδος
I. Μέξης
Γ. Κουντουριώτης
Λ. Κουντουριώτης
Γκίκας Μπότασης.
Αναστάσιος Μπότασης
Ιωάννης Όρλάνδος
I. Μέξης
Γ. Κουντουριώτης
Λ. Κουντουριώτης
Γκίκας Μπότασης.
"Οταν στις 4 Απριλίου 1821 οι Κάτω Ναχαγιώτες, μετά τον όρκο στο Γκοΰρι - Βιτόρεσε στο Γραμματικό, έκαναν τον γενικό δρκο στο Μοναστήρι τής Κοιλάδας, ό Παπαρσένης είπε ακριβώς; «Όρκίζομαι έν ονόματι τών τετιμημένων οστών τών παναρχαιοτάτων προπατόρων ημών Ελλήνων» και μετά άφού έπαλάμισε τό άγιον Ευαγγέλιο είπε: «Ελευθερία ή θάνατος αδελφοί».
Στό σχετικό κείμενο πού δημοσιεύεται πάρα κάτω στό Β' μέρος τών εγγράφων μέ τά έγγραφα αναφέρονται τά έξης:
«Εις τον δρόμον τής Κοιλάδος επί του λίθου τούτου τό 1821 τή 4η Απριλίου όταν οί προπάτορές μας έξ ε στράτευσαν κατά τών βαρβάρων τής Εθνικής όποδουλώσεως, όπου διέτρεχον τόν εσχατον τών κινδύνων, ζωή, τιμή και περιουσία, έδωσαν χείρας και κατόπιν έγένετο ό αγιασμός καϊ έξεβρόντησαν, (έκαναν δμο-βροντία όπλων, σημ. ιδ.) γονατιστοί άνδρες και γυναίκες, στόν λεγόμενο άλβανιστί «Γκούρι βιτόρεσε».
Άπό τά άλλα κείμενα και έγγραφα προκύπτει ότι ή Επανάσταση στό Κρανίδι κηρύχτηκε μέ παρόρμηση του Γκίκα Μπόταση, Κρανιδαϊο - Σπετσιώτη στις 27 Μάρτη 1821 και άφου ακολούθησε ή επιστράτευση, δόθηκε ο όρκος στις 4 Απρίλη 1821 στό «Γκούρι Βιτόρεσε».
Ό Παπα - Αρσένης ήταν ατρόμητος και ακαταμάχητος αγωνιστής, ιδεολόγος δέ και αγνότατος πατριώτης και στρατιώτης. Διακρίθηκε σέ πολλές μάχες μέχρι τό θάνατο του και άντίκρυσε μέ πολύ παληκαριά πολλές παγίδες. Διακρίθηκε κατά τήν πολιορκία του Φρουρίου του "Αργούς τόν Απρίλιο του 1821 όταν τό πολιορκούσε ο Κεχαγιάς του Χουρσίτ. Δέν έλειψε άπό τήν αρχή άπ' τήν πολιορκία του Άναπλιου, όπου Εδειξε μέγιστο ήρωϊσμό, καί στη συνέχεια της πολιορκίας, λόγο αργότερα, ανέλαβε μέ τους Κρανιδιώτες την πολιορκία της ανατολικής πλευράς του Φρουρίου του Άναπλιού. "Οταν ό Κεχαγιάμπεης (Μουσταφά Κεχαγιάς) εισέβαλε από την Κορινθία στην Αργολίδα ό Παπα -Αρσένης θέλησε να τόν αναχαίτιση στο φράγμα του πόταμου Ξεριά. Άλλα τό φράγμα πού δεν ήταν ταμπούρι, άλλα κατασκεύασμα για την εμπόδιση των νερών του χειμάρρου δέν άντεξε στην ορμή του ξεκούραστου καί ορμητικού ίππικου των Τουρκαλβανών του Κεχαγιάμπεη καθώς καί του πεζικού του. "Ετσι όταν άρχισε νά κυκλώνεται το φράγμα, οι "Ελληνες αναγκάστηκαν νά υποχωρήσουν, για πολλούς δέ ή υποχώρηση μετατράπηκε σέ άτακτη φυγή. Άπό τούς φυγάδες τούς όποιους καταδίωκαν πιά oι Τούρκοι, μερικοί μέ 600 γυναικόπαιδα, κατάφυγαν στό παλαιό Φρούριο του "Αργους οπου ήταν τό Μοναστήρι της Κατακεκρυμμένης και άλλοι, οί πιο άοπλοι μέ άλλα γυναικόπαιδα, κατέφυγαν στους Αφεντικούς Μύλους.
Ό · Παπαρσένης ήταν στην Κατακεκρυμμένη. Ή θέση του καί τών παληκαριών του ήταν πολύ δύσκολη καί τήν έκανε ακόμη πιό δύσκολη ή ύπαρξη έκεί τών γυναικόπαιδων πού άρχισαν νά υποφέρουν άπό έλλειψη τροφών καί νερού. Ό Κεχαγιάς πληροφορήθηκε ότι μέσα στο Φρούριο - Μοναστήρι ήταν καί ό ήρωας της πολιορκίας του Άναπλιου Παπά - Αρσένης, ενίσχυσε την πολιορκία, καί κάλεσε τόν Παπαρσένη νά παραδοθή. Ό Παπά - Αρσένης έδωσε τήν άδεια στα γυναικόπαιδα νά παραδοθούν. "Οταν δέ αυτοί του είπαν «εσύ τί θά κάνης παπούλη;» εκείνος απάντησε: «'Εσείς κάνετε δτι σας παραγγέλνει ό Πασάς. Έγώ τί θά κάνω είναι δουλειά δική μου». Τήν ίδια νύχτα ο Παπά - Αρσένης έκανε ηρωική έξοδο μέ τα σπαθιά στά χέρια καί έσώθηκε καί αυτός καί τά παληκάρια του άπό τήν βέβαιη καταστροφή τους, άπό τόν Κεχαγιά. "Οταν τόν πρωτοείδαν μετά τήν ήρωϊκή έξοδο του άπό τήν Κατακεκρυμμένη, φίλοι του καί πολεμιστές φιλέλληνες καί τόν ερώτησαν πώς έτόλμησε μια τόσο επικίνδυνη έξοδο τόσων λίγων πολεμιστών μέσα άπό τέτοιο εχθρικό καί μαινόμενο στρατόπεδο, απήντησε.
«Έγώ τόκανα γιατί είμαι Κρανιδιώτης μέ δυό τρύπες στή μύτη». (Ού γιάμ Κρανιδιότ μέ ντί βερε ντε χούντε) . Αυτό τό τελευταίο «δυό τρύπες στή μύτη» στά αρβανίτικα είναι δηλωτικό τής παληκαριας καί της αφοβίας. Λίγο αργότερα ρωτούσε τόν Παπά - Αρσένη ένα φιλέλληνας γιά τό ήρωϊκό του αυτό εγχείρημα της Κατακεκρυμμένης, εκείνος δέ του απάντησε μέ λίγα λόγια: «'Άκου δώ σιορε αυτό άν έχης καρκαλέτσι τό κάνεις, άν δέν έχεις καρκαλέτσι δέν τό κάνεις». Καρκαλέτσι στά αρβανίτικα είναι ή ακρίδα, εδώ δέ ακρίδα έννοούσε ο Παπα - Αρσένης τήν εσωτερική ψυχική παρόρμηση. Ή πάρα πάνω αρβανίτικη έκφραση σώζεται ακόμα μέχρι σήμερα. ''·._, Τό 1822 έξεστράτευσε μαζί μέ τον Νικηταρά στήν Ανατολική Ελλάδα. Τον Ιούνη τοϋ 1822 άπασχολήθηκε στήν πολιορκία του Άναπλιού καί έγραψε πρός τόν Υπουργό της Θρησκείας Έπίισκοπο Άδρούσης Ιωσήφ τό πάρα κάτω γράμμα για νά διοριστή ηγούμενος τοΰ Μοναστηρίου του Αύγου, ό Ιερομόναχος Άνανίας. Γιά τόν διορισμό αυτό ήσαν σύμφωνοι καί ο πολύ γέρος ηγούμενος "Ανθιμος του Αύγού, καί όλη ή αδελφότητα, όπως φαίνεται από γράμμα πρός τόν Άνδρούσης Ιωσήφ της 25 Ιούνη 1822 του ηγουμένου Ανθίμου καί τής αδελφότητας τοΰ Αύγου. Ό Παπα - Αρσένης παρά τό δτι ασχολείται μέ τήν πολιορκία τ' Άναπλιού ενδιαφέρεται καί γιά τήν ευημερία του Μοναστηρίου του Άι. Δημήτρη Αύγού. Τό έγγραφο είναι τό πάρα κάτω: «Τω Πανσεβάστω καί Θεοφρουρήτω Μινίστρω τής Θρησκείας κυρίω Ιωσήφ Άνδρούσης, προσκυνητής! Εις "Αργος. Πανσέβαστε. Μετά τάς υίϊκάς μου προσκυνήσεις αναφέρω τή πανσεβάστω μοι Πανιερότητι, δτι δ έπιφέρων τό ταπεινόν μου Πανοσιολογιώτατος κύριος Άνανίας, φιλήσυχος ών, πρό ήμερων μοί έζήτησεν ίνα άπέλθη εις ενα Μοναστήρων τ' Αύγού, σεμνυνόμενον 'έπ' ονόματι του Αγίου Δημητρίου όπου νά μονάση' διό πηγαινάμενος μέ γράμμα του δούλου Σας τόν έδέχθησαν οι εκεί ενασχολούμενοι πατέρες μέ τάς άγκάλας άνοικτάς γράφοντες πρός μέ πολλάς ευχαριστίας όπου τούς έπροξένευσα τέτοιον σεβάσμιον άνδρα δια Ήγούμενόν τους. Διό παρακαλώ τήν Σεβασμιότητά Της, νά τόν δεχθήτε, όστις φέρει μεθ' έαυτου καί ενα μοναχόν του αγίου Μοναστηρίου, καί νά τόν θρονιάσετε δια Χειροθεσίας, νά ήγουμενεύση κανονικώς καί ελπίζω διά των Θεοφρουρήτων Σας ευχών, νά ευδοκίμηση, νά γίνη καί παράδειγμα πρός τήν συνοδείαν του, εις τό νά εύαρεστήσουν τόν Θεόν. Ταύτα μεν έν τοσούτω καί προσκυνώντας Σας μένω. Τή 26η Ιουνίου 1822. Έκ πολιορκίας Ναυπλίου. Ό ύποκλινής δούλος Σας Αρσένιος Κρέστης». Έκεί όμως πού τάχτηκε φρουρός καί έπεσε ηρωικά μαχόμενος ο Παπά - Αρσένης ήταν ο Άγιος Σωστής στά Δερβενάκια πού στάθηκε τό σημείο τής τέλειας καταστροφής του Δράμαλη. Οι Τούρκοι ήθελαν νά ενισχύσουν με τρόφιμα τ' Άνάπλι πού κινδύνευε νά πέση από πείνα. "Εστειλαν 150 Τούρκους στρατιώτες στήν Κόρινθο άπό τ' Άνάπλι. Οι στρατιώτες αυτοί πέρασαν,γιατί ήξεραν ελληνικά καί διέλαθαν και πέρασαν στα Δερβενάκια και ήλθαν στην Κόρινθο σαν δήθεν χωριάτες "Ελληνες. "Ετσι ήρθε είδηση και 150 άντρες στους Τούρκους στην Κόρινθο από τ' Άνάπλι, για τόν κίνδυνο του Άναπλιου και του Παλαμηδιου. Μέ τους ίδιους αυτούς τους μεταμφιεσμένους Τούρκους πέρασαν λίγα φορτώματα τρόφιμα για τ' Άνάπλι, άλλα τό γεγονός ανακαλύφτηκε και σταμάτησε ό ανεφοδιασμός.
Στο Β' μέρος όπου δημοσιεύονται τά κείμενα σχολιασμένα όσα ήταν αναγκαία, δημοσιεύεται και ενα έγγραφο τοΰ Δράμαλη πού στις 20 Τούλη 1822 έκανε στους επαναστατημένους "Ελληνες πρόταση παράδοσης αυτών και παράδοση των δπλων τους.
Τότε οί Τοϋρκοι ανάθεσαν στόν Δελήμπασα Δελη Αχμέτ νά άνεφοδιάση τ' Άνάπλι. Στις 27 Νοέμβρη, λοιπόν, του 1822 ό Δε-λή Αχμέτ μέ 8.000 Δελήδες (καβαλλάρηδες) καί μέ χίλια φορτία έφυγε από τήν Κόρινθο γιά τ' Άνάπλι. Στην Κουρτέσσα δηλαδή στόν κάμπο των Κλεωνών έφθασε ό Δελήμπασης, άλλά ατά στενά Άγιονορίου, Δερβενακίων μέχρι τή Νεμέα καί τήν Στι-μάγκα τους περίμεναν οί "Ελληνες. Ό θ. Κολοκοτρώνης έδωσε διαταγή στό Νικηταρά νά πάη ο Άγιοπετρίτης Ζαχαρίας νά καταλάβη -καί νά προστατέψη τή δίοδο από τόν Άγ. Βασίλη μέχρι τόν Άγ. Σώστη των Δερβενακίων. Άλλά δυστυχώς ο Ζαχαριάς δέν επήγε στήν διαταγμένη θέση. "Ετσι ο Παπα - Αρσένης καί ο Νικηταράς βρέθηκαν κυκλωμένοι από Τούρκους πού ήξεραν Ελληνικά καί πού πέρασαν από τό αφύλακτο μέρος καί τούς κτύπησαν από πίσω. Ό Νικηταράς σώθηκε γιατί είχε, τις παραμονές, φτιάξει ένα ψηλό πρόχωμα άπό ξερολίθι. Άλλά ο Παπά -Αρσένης έπεσε. Ήταν συννεφιά τό βράδυ εκείνο καί οί "Ελληνες έτρωγαν γιά βράδυ. Μαζί έτρωγαν ο Νικηταράς, ό Γενναίος Κολοκοτρώνης καί ό Παπά - Αρσένης. Ό Γενναίος, βλέποντας τόν Παπα - Κρέστα νά τρώη άργά είπε: «Νά τρώμε γρήγορα. Οί στιγμές είναι σοβαρές. Οί Τούρκοι -είναι στά πόδια μας». Ό Παπά - Αρσένης απάντησε: «Φέρτε νά πιούμε. Αύριο θά πάρη τούς Τούρκους ή κατάρα». "Υστερα άπό λίγο σηκώθηκαν νά πάνε στις θέσεις τους. Τότε ο Παπά - Αρσένης γυρίζοντας πρός τόν φίλο του Νικηταρά του είπε: «Αύριο τό κεφάλι μου θά πέση έδω, άλλά σπειρί στάρι δέν θά φτάση στ' Άνάπλι».
"υστερα άπό λίγο είπε στους στρατιώτες στόν "Αγιο Σώστη: «Άν οί Τούρκοι εφοδιάσουν τό Άνάπλι, ή Ελλάδα τά χάνει όλα" ποιος ξεύρει τί μεταβολή θά έχη ή τύχη του πολέμου. Πριν ολίγοτά ενθάρρυναν τούς στρατιώτες πού πήραν απόφαση νά πεθάνουν έκεΐ, άλλα οι Τοΰρκοι νά μή περάσουν στ' 'Ανάπλι- τ6 πρωί οί "Ελληνες δέν τούς διέκριναν τούς Τούρκους, γιατί είχε δμίχλη, καί δπως είπαμε, μιλούσαν ελληνικά και δεν τούς έδωσαν σημασία. Μόλις όμως τό κύριο σώμα των Τούρκων συγκρούστηκε μέ τούς "Ελληνες, οι λίγοι εκείνοι της εμπροσθοφυλακής έπιτεθήκανε από τα πίσω καί προξένησαν σύγχυση καί μεγάλη ζημιά.
Ό Παπα - Αρσένης καί είκοσι Κρανιδιώτες γύρω του επεσον, οπως είπαμε πάρα πάνω. "Επεσε πιο πέρα καί ό φταίχτης γιά τή συμφορά Καπετάν Ζαχαρίας. Ό Νικηταράς μόλις κατώρθωσε νά σωθη γιατί είχε προβλέψει καί είχε φτιάξει ένα ταμπούρι, δπως είπαμε, άπό ξερολίθι. Ή μάχη έξελείχτηκε καί τελικά ή νίκη στεφάνωσε τά Ελληνικά δπλα. Πριν πώ έδώ τί έγραψε ό υπασπιστής του Κολοκοτρώνη Φώτης Χρυσανθόπουλος ή Φωτακος γιά τον ήρωϊκό θάνατο του Παπα - Αρσένη, θέλω νά προτάξω αυτό πού γράφει ο Θ. Κολοκοτρώνης μέ τό χέρι του Γ. Τερτσέτη: «δυναμωθήκαμε είς τον "Αγιο Σώστη. την άλλην ήμερα τοΰ Αγίου Ανδρέου έλεγα του Αρσένη: Λάκα θά τό κάνουμε εδώ; Ό Αρσένης μέ είπε: τό κεφάλι μου θά μείνη έδώ, άλλα σπειρί στάρι δεν θά πανε τούτοι στ' 'Ανάπλι. Τό ασκέρι μου έτσάκισε άπό τά ταμπούρια. Έσκοτώθηκε ο Αρσένιος. Τόν πήρε ενα βόλι στό κεφάλι καθώς έλεγε τό βράδυ».
"Οταν καταδίωκαν εκεί οί "Ελληνες τούς Τούρκους, μετά τήν στροφή της μάχης πρός τό μέρος τών Ελλήνων, ο Δελήμπασης ο επικεφαλής τών Τούρκων έγύρισε γιά τήν Κόρινθο γιατί απέτυχε νά περάση εφόδια καί δυνάμεις, στ' 'Ανάπλι. Μερικοί Τοΰρκοι είχαν αποκοπεί άπό τό κύριο σώμα τοΰυΔελήμπαση. "Εναν άπό αυτούς τόν κυνήγησε ο Φωτακος κατά δέ τό κυνηγητό αυτό σέ μια στιγμή ήλθαν καί οι δυό στά χέρια. Τότε ο Τοΰρκος γιά νά ξεφύγη άπό τόν Φωτάκο, πέταγε ενα - ένα ότι κρατοΰσε καί γιά νά ελευθερώνεται καί γιά νά άπασχολή τό διώκτη του. Μεταξύ τών πραγμάτων πού πέταγε καί πού μάζευε ο Φωτακος, ήταν καί ενα μεγαλύτερο βαρύ δέμα. Ό Φωτακος τό άνοιξε καί βρήκε μέσα τό κεφάλι του Παπα - Αρσένη, καί του Σπανου του Χρυσίνα, δεμένα μέ τά μαλλιά τους. Ό Φωτακος τόσο λυπήθηκε καί ταράχτηκε άπό τό θέαμα ώστε εγκατέλειψε τό κυνηγητό τοΰ Τούρκου. Τότε ένας άλλος Τούρκος, όπως τόν είδε σαστισμένο τόν πλησίασε καί επεχείρησε νά τόν σκοτώση. Άλλά ο Φωτάκος σώθηκε τήν στιγμή αυτή άπό τήν άμεση επέμβαση του Λιάκου Κοσμόπουλου, του Κώτσου Βούλγαρη καί του Σπύρου Σπηλιοτόπουλου. Τήν άλλη μέρα έγινε ενταφιασμός του Παπα - Αρσένη καί του Χρυσίνα, μέ τά σώματα καί τά κεφάλια καθώς καί τώνάλλων Κρανιδιωτών ηρώων, άπό Θόδωρο Κολοκοτρώνη καί τους άλλους καπεταναίους δίπλα στο Εκκλησάκι του "Αγιου Σώστη. Άπο οικογενειακή γνώση και παράδοση γνωρίζουμε ότι ο πατέρας της μητέρας της .μητέρας μου Κωνσταντής Τσιγκιλιέρης, βιολιτζής, είχε τραυματισθή στην ωμοπλάτη κατά τη μάχη των Δερβενακίων, πιθανώτατα πολεμήσας μέ τήν ομάδα Παπα -Αρσένη.
Γιά τον Παπα - Αρσένη Κρέστα, παρ' οτι τον είχε προκαλέσει άλλοτε στους Μύλους ο Κολοκοτρώνης και τον είχε προσβάλει καί είχανε βαρεία φιλονικήσει, είπε ο Γέρος τουΜωρία: «Ή Ελλάδα μας εχασεν ενα εξαίρετο πολεμιστή και ένα ενάρετο κληρικό. Ό Παπα - Αρσένης άφησε μεγάλο κενό στόν αγώνα τοΰ Γένους, πού ακολούθησε μέ το χαμό του». Οί Κρανιδιώτες καί οί πολεμιστές καί όλοι στην Έρμιονίδα δέν μπόρεσαν ποτέ να χωνέψουν τον τόσο πρόωρο χαμό του ήρωα συμπατριώτη και αρχηγού τους Άρχιμ. Αρσένη Κρέστα. Γιαυτο αίτιώνται τούς Κολοκοτρωναίους. Έμεις θέλουμε νά πιστεύουμε υπερβολή τήν πληροφορία πού προέρχεται άπό τά κείμενα πού έσωσε ο Α. Μποΰζος. Ό πρόωρος χαμός τοΰ πολέμαρχου Παπα - Κρέστα, οφείλεται βέβαια στην αμέλεια του Ζαχαρία, πού άφησε ακάλυπτη τήν περιοχή μεταξύ του "Αγ. Βασίλη καί "Αγ. Σώστη καί κτύπησαν τούς Κρανιδιώτες οί Τούρκοι πού προσπέρασαν πισώπλατα. Έτσι δικαιολογούνται οί βαρείες υποψίες των Κρανιδιωτών, δτι τον Αρσένη τον σκότωσαν οπως ο Δαυίδ τον Ουρία, άλλα άπο τον Ζαχαρία, μέχρι τήν απόδοση ευθύνης στον Κολοκοτρώνη, υπάρχει μεγάλη απόσταση, έκτος εάν καί άλλες γερές ή παράλληλες ιστορικές πηγές αποδείξουν κάποτε το βάσιμο τών υποψιών. "Αλλως τε καί ο Ζαχαρίας σκοτώθηκε τότε. Ούτε νομίζουμε πώς στήν προκειμένη δυσκολώτατη στιγμή επαιξε κάποιο εκδικητικό ρόλο, ή διαμάχη πού πάντοτε σοβουσε μεταξύ Κολοκοτρωναίων και Υδραίων στήν οποία οί Κρανιδιώτες, έκτος άπ' τούς Μερεμεταιους, Μανιάτες στήν καταγωγή, ήσαν πάντοτε μέ το μέρος τών Υδραίων.
