Πολυ(δ)ίψιον Άργος - Μυθολογία και Γεωλογία

Μαρία Βασιλείου
Βιολόγος-Ωκεανογράφος
MS, στην Οργάνωση και Διοίκηση, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Η Γεωμυθολογία είναι το διεπιστημονικό πεδίο, που προσπαθεί να ανακαλύψει την σχέση των αρχαίων μύθων και του παλαιοπεριβάλλοντος, δηλαδή του γεωλογικού περιβάλλοντος των πρώτων ανθρώπων, μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν οι πρώιμοι πολιτισμοί. (Μαριολάκος 2005).

Οι γεωλογικές διεργασίες που οφείλονται σε γεωλογικά γεγονότα, όπως, οι κλιματοευστατικές κινήσεις, η ανύψωση ή η μείωση των πάγων, οι κλιματικές αλλαγές, οι προσχώσεις νήσων, ακτών οι αλλαγές στις κοίτες των ποταμών έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην μετανάστευση των ειδών και στην εγκατάσταση των πρώτων ανθρώπων.

Τα μεμονωμένα γεωλογικά γεγονότα, όπως οι εκρήξεις ηφαιστείων, οι πλημμύρες, οι σεισμοί, οι κατολισθήσεις, οι κομήτες αλλάζουν επίσης δραστικά την ζωή ολόκληρων εθνών μόνιμα ή προσωρινά και εξ αιτίας των απότομων μεταβολών που προκαλούν, αποτελούν υλικό των μύθων.

Αυτό το αδιαμόρφωτο σύνολο διασπάσθηκε στην συνέχεια, σε ό,τι αποτέλεσε τις ξεχωριστές πλευρές της ανθρώπινης σκέψης, την επιστήμη, την τέχνη, την θρησκεία, την φιλοσοφία.

Μεταξύ του 18.000 και 6.000 BP στον «Ελληνικό χώρο» συνέβησαν έντονες γεωπεριβαλλοντικές αλλαγές, που αποτέλεσαν για τους κατοίκους του Αιγαίου τραυματικά γεγονότα. Επίσης οι κλιματικές ανακατατάξεις των τελευταίων 18.000 χρόνων μετέβαλλαν δραστικά και την μορφολογία του χώρου.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα καιρικά φαινόμενα ήταν σημαντικά για τον άνθρωπο εκείνης της εποχής που είχε περάσει από το στάδιο του τροφοσυλλέκτη στο στάδιο του τροφοπαραγωγού και εξαρτιόταν από την καλλιέργεια της γης.

Κατά τον καθηγητή Η. Μαριολάκο, οι μάχες μεταξύ γενεών των θεών και μεταξύ θεών, για τις οποίες έγραψαν ο Ησίοδος και ο Όμηρος, πρέπει να έγιναν στην περίοδο των σφοδρών ανακατατάξεων του 18.000 και 6.000 BP.

Ο μύθος αρχικά, ήταν ο καθημερινός λόγος των πρωτόγονων ανθρώπων, ο οποίος βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση με την εμπειρία τους. Στον λόγο αυτό συνυπάρχουν η πραγματική αιτία, αλλά και ένας ποιητικός, δυσειδαιμονικός τρόπος σκέψης που αποτελούσε κάποτε ολόκληρη την πνευματική ζωή της κοινωνίας και το έδαφος πάνω στο οποίο διαμορφώθηκε η ανθρώπινη σκέψη (Λάμπρου, 2003).

Οι άνθρωποι λοιπόν, «ερμήνευσαν» και «χρέωσαν» τις καταστροφές που συνέβησαν στους Θεούς τους, οι οποίοι πολλές φορές στην προσπάθειά τους να επιβληθούν παρουσιάζονται εξαπατητές, ψεύτες και ανήθικοι σαν εγκληματίες. (Μαριολάκος, 2005)

Όταν η περιοχή πήρε τη σημερινή της μορφή, η γη έπαψε να οργιάζει και οι νέοι θεοί ήταν υπεύθυνοι γι αυτό το καλό. Ίσως η νέα γενιά θεών συμβολίζει και την νέα μορφή του φυσικού περιβάλλοντος που αντικατέστησε το προηγούμενο.

Φαίνεται λοιπόν ότι οι μύθοι ενός λαού είναι σαν ιστορικά ντοκουμέντα προφορικής παράδοσης που περιέχουν και μνήμες επεξήγησης των γεωλογικών φαινομένων, που έδωσαν και την αφορμή στην επινόησή τους. Οι μύθοι αυτοί διασκορπίσθηκαν και επηρέασαν τους γύρω πολιτισμούς και σε κάποιες περιπτώσεις έφτασαν μέχρι και την σημερινή εποχή. (Piccardi et Masse 2007).

Ας δούμε πως περιγραφει Ο Στράβων στα «Γεωγραφικά» του την αργολική πεδιάδα

ΠΟΛΥ(Δ)ΙΨΙΟΝ ΑΡΓΟΣ

« Η δε πόλις του Άργους έχει κτιστεί σε έδαφος γενικώς επίπεδο και έχει ως ακρόπολη λόφο, ο οποίος λέγεται Λάρισα και του οποίου ο περίβολος είναι αρκετά ισχυρός, στην κορυφή του δε υπάρχει ναός του Δία΄ρέει δε πλησίον της πόλης ο ποταμός Ίναχος, είδος χειμάρρου γεμάτου με χαράδρες, που πηγάζει από το όρος Λύρκειο. Στον μύθο ως γνωστόν ο ποταμός αυτός έχει άλλη πηγή, αλλά όπως είπαμε παραπάνω, αυτό είναι πλάσμα των ποιητών. Πρέπει δε να υπάρχει επίσης πλάσμα των ποιητών στην παράδοση η οποία μας λέει ότι το Άργος στερούνταν τελείως νερού, πριν ή «οι Δαναοί από τον ξηρό αυτό τόπο κάνουν τόπο δροσερό και υγρό»

Όλη πράγματι η χώρα γύρω από την πόλη είναι χαμηλή και αυλακώνεται από ρεύματα υδάτων ή είναι καλυμμένη από λίμνες και έλη και η ίδια η πόλη τροφοδοτείται άφθονα με νερό από πηγάδια, τα οποία συναντά κανείς σε κάθε βήμα και τα οποία είναι πολύ αβαθή. Έχουν μόνο άδικο να κατηγορούν τον Όμηρο γι’ αυτό και για το ότι προσπαθεί να παρασύρει και εμάς στην πλάνη: «και εγώ θα επέστρεφα γεμάτος όνειδος στο ξηρό Άργος». Εδώ πράγματι η λέξη πολυδίψιον βρίσκεται αντί της λέξης πολυπόθητον και έχει την σημασία του πολύ αγαπητού, το οποίο πολλοί διψούν.Ίσως η αληθινή γραφή είναι πολυίψιον, χωρίς δ, όπως είναι η λέξη πολύφθορο στο Σοφοκλή «και ο οίκος αυτός των Πελοπιδών τόσο σκληρά χτυπημένος», γιατί το ρήμα ίψασθαι σημαίνει κάποια φθορά και βλάβη «τώρα μεν δοκιμάζει, αμέσως δε έπειτα η οργή του θα στραφεί κατά των γιών των Αχαιών». Πρέπει να προσθέσουμε ότι στο εν λόγω χωρίο δεν πρόκειται για την πόλη του Άργους, στην οποία δεν έμελλε να γυρίσει ο Αγαμέμνονας, αλλά για ολόκληρη την Πελοπόννησο, η οποία δεν είναι και αυτή βεβαίως διψασμένη από νερό….. Ένας ποταμός, ο οποίος διαρρέει το έδαφος του Άργους είναι ο Ίναχος.Υπάρχει όμως και άλλος ποταμός, ο Ερασίνος, ο οποίος πηγάζει από την Στυμφαλία και μάλιστα από την εκεί λίμνη που λέγεται Στυμφαλίδα, η οποία υπήρξε τόσο ονομαστή για τα φτερωτά εκείνα τέρατα, τα οποία ονομάζονταν και αυτά Στυμφαλίδες όρνιθες και τα οποία ο Ηρακλής έδιωξε από εκεί με τα χτυπήματα του τόξου του και βοηθούμενος από τον θόρυβο των τυμπάνων.’Αλλά λένε ότι ο ποταμός αυτός, προτού εισέλθει στην Αργολίδα και διασχίσει ολόκληρη την πεδιάδα του Άργους, δηλαδή ο Ερασίνος, χάνεται κάτω από τη γη και έπειτα εμφανίζεται και γεμίζει νερά την πεδιάδα……πρέπει να μνημονεύσουμε και πηγή που βρίσκεται κοντά στην Λέρνα και λέγεται Αμυμώνη. Η δε Λέρνα, η οποία ανήκει στο έδαφος του Άργους και των Μυκηνών, υπήρξε το μέρος όπου ο Ηρακλής κατά τον Μύθο φόνευσε την Ύδρα.Για τους καθαρμούς δε που γίνονταν στα ύδατα της λίμνης αυτής, προήλθε η παροιμιώδης έκφραση: «ολόκληρη η Λέρνα γεμάτη από κακά». Η χώρα μεν ολόκληρη παραδέχονται, ότι είναι γεμάτη από νερά, λένε όμως ότι αυτή η πόλη είχε κτισθεί σε τοποθεσία άνυδρη, έχει όμως πολλά φρέατα, τα οποία οφείλει στην ευτυχή ανακάλυψη των θυγατέρων του Δαναού, από αυτό αναφέρουν τον στίχο του Ησίοδου « Άργος στερούνταν ύδατος αλλά χάρη στις Δαναίδες, το ύδωρ αφθονεί σ’αυτό. Δείχνουν δε ακόμη και σήμερα τέσσερα από τα φρέατα αυτά, τα οποία θεωρούνται ιερά και τυγχάνουν εξαιρετικού σεβασμού, επιμένουν δε να μας δείχνουν την ξηρότητα του εδάφους μέσα στην αφθονία των υδάτων».

(Στράβων, Γεωγραφικά 8.6.7. μετάφραση Πάπυρος, 1975)

Στην Πρώιμη εποχή του χαλκού η στάθμη της θάλασσας ήταν 4,7 χλμ πάνω από την σημερινή ακτογραμμή και φυσικά η αργολική πεδιάδα ήταν καλυμμένη από νερό. Είχε σχηματισθεί ένα φυσικό παράκτιο φράγμα και μία λίμνη γλυκού νερού, που εκτεινόταν από την Λέρνα ως το Άργος, ενώ η υπερχείλιση του Ίναχου είχε κάνει τις πεδιάδες που διέσχιζε, πολύ εύφορες. Στην Αργολίδα άλλωστε,αποδίδεται ο κατακλυσμός του Ίναχου, που συνδέεται με τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα

Όταν αργότερα τα νερά αποσύρθηκαν, από κλιματοευστατικές μεταβολές, ολόκληρο το Αργό πεδίο μετατράπηκε σε εύφορο τόπο. Έτσι μπορεί να δικαιολογείται και ο μύθος που λέει ότι ο Φορωνέας, απόγονος του Ίναχου, συγκέντρωσε σε άστυ τους ανθρώπους που μέχρι τότε ζούσαν στα βουνά. Με την αποστράγγιση της πεδιάδας σχετίζεται και μύθος που λέει ότι ο Ίναχος έκρινε τη διαφορά μεταξύ Ήρας και Ποσειδώνα για την κατοχή του Άργους και όταν ψήφισε υπέρ της Ήρας, ο Ποσειδώνας του επέτρεψε να έχει νερά μόνο τον χειμώνα, τον μετέτρεψε δηλαδή σε χείμαρρο. (Απολλόδωρος 2.1.4 Παυσανίας 8.22.2).

Ο Δαναός (2850-500 π.χ), που πιθανόν ήρθε αυτήν την περίοδο, βρήκε το Άργος άνυδρο. Το τρύπιο πιθάρι (τετρημένος πίθος) που οι πενήντα κόρες του Δαναού καταδικάσθηκαν να προσπαθούν αιώνια να γεμίσουν στον Άδη, είναι μια οπτικοποιημένη και μυθολογική αναλογία για το πώς μάζες νερού χάνονται από την επιφάνεια μέσα σε καρστικούς λάκκους και καταβόθρες.Το πιθάρι πιθανώς απεικονίζει συγκεκριμένα τα καρστικά ανοίγματα, τα χάσματα και τις ρωγμές μέσω των οποίων τα επιφανειακά ύδατα βυθίζονται. (Clendelon,2009).

Ο Ηρακλής αντίθετα ήρθε στην περιοχή όταν αυτή είχε μετατραπεί σε έλος. (Λυριτζής, Ραυτοπούλου, 1998).

Ο Η Μαριολάκος (Μαριολάκος 1998), δίνοντας μια γεωμυθολογική ερμηνεία της Λερναίας Ύδρας αναφέρει τα εξής: Η πηγή της Λέρνας είναι μια τυπική καρστική πηγή, που συνδέεται υπογείως με καταβόθρες με μία ορεινή λεκάνη απορροής.Μια τέτοια πηγή εκβάλλει από πολλά σημεία, ανάλογα με την εποχή του έτους και τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα. Κάθε κεφάλι αποτελεί ένα σημείο εκροής. Ακόμα όμως και αν το νερό είναι λίγο, το κεντρικό στόμιο της Λέρνας δεν έχει ποτέ στερέψει. Αν προσπαθήσει κανείς κλείνοντας το άνοιγμα να αποκόψει τη ροή σ’ένα σημείο της πηγής, το νερό θα εκβάλλει από άλλα δύο ίσως και περισσότερα σημεία, αφού η πηγή αποτελεί ένα υπόγειο σύστημα συγκοινωνούντων αγωγών. Το κόψιμο τελικά και της αθάνατης κεφαλής συμβολίζει την διευθέτηση από τον ήρωα, της ροής του νερού προς την θάλασσα. Οι άθλοι του Ηρακλή με την Λερναία Ύδρα και τις Στυμφαλίδες Όρνιθες σχετιζονται με υδραυλικού περιεχομένου έργα του ήρωα. Άλλωστε όλοι οι γεώμυθοι του Ηρακλή σχετίζονται με το γεωπεριβάλλον του τόπου στον οποίον αναφέρονται και αφορούν εγγειοβελτιωτικά και υδραυλικά έργα που καλυτέρεψαν την ζωή των κατοίκων των περιοχών αυτών ή εμπλέκονται με ιδιαίτερες συνθήκες και γεωλογικά μορφώματα. (Μαριολάκος, 2011 Γεωμυθολογική προσέγγιση των άθλων και των άλλων έργων του Ηρακλή).

Στην παραπάνω εικόνα αποτυπώνεται η ανασύσταση της περιοχής του Άργους σε διάφορες περιόδους. (Λυριτζής, Ραυτοπούλου, 1998).

Οι παραπάνω μύθοι για την ίδια περιοχή μιλούν για διαφορετικές υδρογεωλογικές συνθήκες π.χ ο μύθος για τον Δαναό μιλά για ανυδρία, ο μύθος για τον Ηρακλή μιλά για έλος και ο μύθος για τον Ποσειδώνα και την Ήρα για ποτάμια που στερεύουν καθώς και για γεωλογικούς σχηματισμούς που έχουν χαθεί, όπως η Αλκυονία λίμνη και το έλος της Λέρνας.

Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η περιοχή του Άργους υπέστη, από την Εποχή του Χαλκού και μετά, έντονες φυσικογεωλογικές μεταβολές, που αποτυπώθηκαν στην μνήμη των κατοίκων και μεταφέρθηκαν στις επόμενες γενιές, μέσω των μύθων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Λυριτζής Ι., Ραυτοπούλου Μ., (1998), «Αργολίδα: Σύνδεση των προϊστορικών μύθων με τα γεω-περιβαλλοντικά και αρχαιολογικά στοιχεία», Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες, Τεύχος 69, σελ. 60-66.

-Μαριολάκος Ηλίας, (2005), «Έριδες μεταξύ των Θεών στην Ελληνική Μυθολογία. Μία Γεωμυθολογική– Φυσικογεωλογική Προσέγγιση», Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Σώμα Ομοτίμων Καθηγητών.

-Ψύχας Π, (2006), …100.000 χρόνια ανθρώπινης παρουσίας στην Αργολίδα, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νέας Κίου.

-Μαριολάκος Ηλίας, (2010), «Γεωμυθολογική προσέγγιση των άθλων και των άλλων έργων του Ηρακλή», εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 26-1-2010.

-Γεωμυθολογία http://geomythology.awardspace.com/2008

Διδακτορική Διατριβή, Σοφία Φαρμάκη,(2013) «‘Ατλας Γεωμυθολογίας της Πελοποννήσου, σύνδεση αρχαιολογίας και γεωλογίας», Πάτρα 2013