Βέβαια, στην εν Ελλάδι πρώιμη πολυαρχία εκείνης της περιόδου οφειλόταν η βύθιση του τότε πολικού και στρατιωτικού κόσμου και της κοινωνίας σε εμφύλιες συρράξεις, τη στιγμή που οι τουρκοαιγυπτιακές δυνάμεις του Ιμπραήμ προέλαυναν στην Πελοπόννησο. Γι’ αυτό και άμα τη αναλήψει των κυβερνητικών του καθηκόντων ο φύσει δημοκρατικός Ιωάννης Καποδίστριας εγκατέστησε ένα απολύτως συγκεντρωτικό καθεστώς, επιδιώκοντας τη μετατροπή του ελληνικού κρατιδίου σε μια πλήρως ανεξάρτητη ευρωπαϊκή πολιτεία.
Με μοναδικά διαλείμματα την καποδιστριακή και την οθώνεια περίοδο πάντως, ο πολιτικός φιλελευθερισμός διέκρινε το ελληνικό κράτος καθόλο τον 19ο αιώνα. Όπως περιγράφει επιμελώς στο ομώνυμο βιβλίο του ο καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αριστείδης Χατζής, κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου τέθηκαν οι βάσεις για την παγίωση των ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών (συλλογικής δράσης) δικαιωμάτων των πολιτών, εδραιώνοντας τοιουτοτρόπως το κράτος δικαίου. Τον πολιτικό φιλελευθερισμό εκείνης της εποχής, βέβαια, συνόδευε και ο οικονομικός.
Διαδραματίζοντας τον ρόλο ενός «κράτους-νυχτοφύλακα» η ελληνική πολιτεία αυτοπεριοριζόταν αποκλειστικά σε βασικά πεδία δημόσιας πολιτικής, όπως ήταν η διοίκηση, η δημόσια ασφάλεια, η εθνική άμυνα, η διπλωματία και η παιδεία. Στον τομέα της ιδιωτικής οικονομίας έκδηλη ήταν μία πλήρης ελευθερία, η οποία προσέφερε τις απαραίτητες προϋποθέσεις και ευκαιρίες σε κάθε εν δυνάμει παραγωγό, έμπορο και επιχειρηματία. Εντούτοις, η συγκεκριμένη κατάσταση τόσο για τον οικονομικό, όσο και για τον πολιτικό φιλελευθερισμό άρχισε να μεταστρέφεται κατά τη διάρκεια της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα και ύστερα.
Η έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και ο κατά συνέπεια περιορισμός των εμπορικών δραστηριοτήτων, η διεθνής οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου και τα τραγικά περιστατικά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εξανάγκασαν όχι μόνο το ελληνικό αλλά και κάθε άλλο ευρωπαϊκό κράτος να αναλάβει προστατευτικές και άκρως παρεμβατικές πρωτοβουλίες. Ο νέος, αμιγώς παρεμβατικός ρόλος της πολιτείας, επεκτεινόταν εφεξής σε κάθε τομέα πολιτικής, κυρίως δε σ’ εκείνον της οικονομίας, όπου οι προστατευτικές δημόσιες πολιτικές οριοθετούσαν την παραγωγή και τις εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των κρατών.
Εκτός όμως από τον οικονομικό φιλελευθερισμό, ιδιαίτερα στην ελληνική επικράτεια κατά την ίδια περίοδο οριοθετήθηκε και ο πολιτικός. Ο Εθνικός Διχασμός του 1915 και οι διαστάσεις εμφύλιας σύγκρουσης που εξέλαβε, η πολιτική και πολιτειακή αστάθεια του Μεσοπολέμου, όπως και ο εμφύλιος σπαραγμός του 1946-1949 εξωθούσαν τους εκάστοτε νομιμοποιημένους ή μη κυβερνώντες να λαμβάνουν «έκτακτα» μέτρα, που περιόριζαν δραστικά όλες τις ατομικές και συλλογικές ελευθερίες. Από τη συγκεκριμένη παγίδα λόγω των συγκυριών δεν διέφυγαν ούτε αμιγώς φιλελεύθερες πολιτικές προσωπικότητες, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, το όνομα του οποίου συνδέθηκε άρρηκτα με τα κατασταλτικά μέτρα της τριετίας 1917-1920 και το «Ιδιώνυμο» του 1929.
Μόλα ταύτα, η αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974 και η επιστροφή της χώρας στον ευρωπαϊκό άξονα, αποκατέστησε τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Σε πλήρη αντιπαραβολή όμως βρέθηκε η οικονομική του διάσταση. Παρόλο που η ένταξη της Ελλάδος στην ΕΟΚ το 1981 κατέστησε ανοικτά τα σύνορα για τους τομείς του εμπορίου και των υπηρεσιών, σε κάθε άλλη πτυχή του διοικητικού, οικονομικού και κοινωνικού γίγνεσθαι κυριάρχησαν ο κρατισμός, ο πατερναλισμός και ο αδηφάγος κομματισμός. Ως εκ τούτου, όπως επισημαίνει εύστοχα ο καθηγητής Χατζής, το ελληνικό κράτος μέχρι σήμερα κατατάσσεται στην τελευταία θέση της ελεύθερης ανταγωνιστικής ευρωπαϊκής αγοράς, χαρακτηριζόμενο από οικονομική ανελευθερία. Παρόλες τις υποχρεώσεις των τελευταίων ετών, εκπορευόμενες από τα Μνημόνια συνεργασίας, στην Ελλάδα η έννοια του οικονομικού φιλελευθερισμού παραμένει δαιμονοποιημένη, με «επιχειρήματα-σκιάχτρα», κατά τον συγγραφέα, να αποκρύβουν εσκεμμένα τα θετικά του στοιχεία για το κοινωνικό σύνολο. Στην αποδαιμομοποίηση και στην αποκατάσταση της περί του φιλελευθερισμού αλήθειας, άλλωστε, εστιάζεται το αντικείμενο της σαφούς, εύληπτης και εξαιρετικά επίκαιρης μελέτης του καθηγητή Χατζή.
Νίκος Σπ. Ζέρβας,
Υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών
* Το βιβλίο «Φιλελευθερισμός» του κ. Αριστείδη Χατζή θα διατίθεται την ερχόμενη Κυριακή, 26 Μαρτίου και ώρα 11.30, στο Βουλευτικό, στα πλαίσια διάλεξης του Καθηγητή με θέμα «Φιλελεύθερη Επανάσταση», που συνδιοργανώνουν ο Δήμος Ναυπλιέων, ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Αργολίδας, το Ναυπλιακό Ίδρυμα «Ιωάννης Καποδίστριας» και ο Προοδευτικός Σύλλογος Ναυπλιέων «Ο ΠΑΛΑΜΗΔΗΣ»
Με μοναδικά διαλείμματα την καποδιστριακή και την οθώνεια περίοδο πάντως, ο πολιτικός φιλελευθερισμός διέκρινε το ελληνικό κράτος καθόλο τον 19ο αιώνα. Όπως περιγράφει επιμελώς στο ομώνυμο βιβλίο του ο καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αριστείδης Χατζής, κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου τέθηκαν οι βάσεις για την παγίωση των ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών (συλλογικής δράσης) δικαιωμάτων των πολιτών, εδραιώνοντας τοιουτοτρόπως το κράτος δικαίου. Τον πολιτικό φιλελευθερισμό εκείνης της εποχής, βέβαια, συνόδευε και ο οικονομικός.
Διαδραματίζοντας τον ρόλο ενός «κράτους-νυχτοφύλακα» η ελληνική πολιτεία αυτοπεριοριζόταν αποκλειστικά σε βασικά πεδία δημόσιας πολιτικής, όπως ήταν η διοίκηση, η δημόσια ασφάλεια, η εθνική άμυνα, η διπλωματία και η παιδεία. Στον τομέα της ιδιωτικής οικονομίας έκδηλη ήταν μία πλήρης ελευθερία, η οποία προσέφερε τις απαραίτητες προϋποθέσεις και ευκαιρίες σε κάθε εν δυνάμει παραγωγό, έμπορο και επιχειρηματία. Εντούτοις, η συγκεκριμένη κατάσταση τόσο για τον οικονομικό, όσο και για τον πολιτικό φιλελευθερισμό άρχισε να μεταστρέφεται κατά τη διάρκεια της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα και ύστερα.
Η έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και ο κατά συνέπεια περιορισμός των εμπορικών δραστηριοτήτων, η διεθνής οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου και τα τραγικά περιστατικά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εξανάγκασαν όχι μόνο το ελληνικό αλλά και κάθε άλλο ευρωπαϊκό κράτος να αναλάβει προστατευτικές και άκρως παρεμβατικές πρωτοβουλίες. Ο νέος, αμιγώς παρεμβατικός ρόλος της πολιτείας, επεκτεινόταν εφεξής σε κάθε τομέα πολιτικής, κυρίως δε σ’ εκείνον της οικονομίας, όπου οι προστατευτικές δημόσιες πολιτικές οριοθετούσαν την παραγωγή και τις εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των κρατών.
Εκτός όμως από τον οικονομικό φιλελευθερισμό, ιδιαίτερα στην ελληνική επικράτεια κατά την ίδια περίοδο οριοθετήθηκε και ο πολιτικός. Ο Εθνικός Διχασμός του 1915 και οι διαστάσεις εμφύλιας σύγκρουσης που εξέλαβε, η πολιτική και πολιτειακή αστάθεια του Μεσοπολέμου, όπως και ο εμφύλιος σπαραγμός του 1946-1949 εξωθούσαν τους εκάστοτε νομιμοποιημένους ή μη κυβερνώντες να λαμβάνουν «έκτακτα» μέτρα, που περιόριζαν δραστικά όλες τις ατομικές και συλλογικές ελευθερίες. Από τη συγκεκριμένη παγίδα λόγω των συγκυριών δεν διέφυγαν ούτε αμιγώς φιλελεύθερες πολιτικές προσωπικότητες, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, το όνομα του οποίου συνδέθηκε άρρηκτα με τα κατασταλτικά μέτρα της τριετίας 1917-1920 και το «Ιδιώνυμο» του 1929.
Μόλα ταύτα, η αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974 και η επιστροφή της χώρας στον ευρωπαϊκό άξονα, αποκατέστησε τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Σε πλήρη αντιπαραβολή όμως βρέθηκε η οικονομική του διάσταση. Παρόλο που η ένταξη της Ελλάδος στην ΕΟΚ το 1981 κατέστησε ανοικτά τα σύνορα για τους τομείς του εμπορίου και των υπηρεσιών, σε κάθε άλλη πτυχή του διοικητικού, οικονομικού και κοινωνικού γίγνεσθαι κυριάρχησαν ο κρατισμός, ο πατερναλισμός και ο αδηφάγος κομματισμός. Ως εκ τούτου, όπως επισημαίνει εύστοχα ο καθηγητής Χατζής, το ελληνικό κράτος μέχρι σήμερα κατατάσσεται στην τελευταία θέση της ελεύθερης ανταγωνιστικής ευρωπαϊκής αγοράς, χαρακτηριζόμενο από οικονομική ανελευθερία. Παρόλες τις υποχρεώσεις των τελευταίων ετών, εκπορευόμενες από τα Μνημόνια συνεργασίας, στην Ελλάδα η έννοια του οικονομικού φιλελευθερισμού παραμένει δαιμονοποιημένη, με «επιχειρήματα-σκιάχτρα», κατά τον συγγραφέα, να αποκρύβουν εσκεμμένα τα θετικά του στοιχεία για το κοινωνικό σύνολο. Στην αποδαιμομοποίηση και στην αποκατάσταση της περί του φιλελευθερισμού αλήθειας, άλλωστε, εστιάζεται το αντικείμενο της σαφούς, εύληπτης και εξαιρετικά επίκαιρης μελέτης του καθηγητή Χατζή.
Νίκος Σπ. Ζέρβας,
Υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών
* Το βιβλίο «Φιλελευθερισμός» του κ. Αριστείδη Χατζή θα διατίθεται την ερχόμενη Κυριακή, 26 Μαρτίου και ώρα 11.30, στο Βουλευτικό, στα πλαίσια διάλεξης του Καθηγητή με θέμα «Φιλελεύθερη Επανάσταση», που συνδιοργανώνουν ο Δήμος Ναυπλιέων, ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Αργολίδας, το Ναυπλιακό Ίδρυμα «Ιωάννης Καποδίστριας» και ο Προοδευτικός Σύλλογος Ναυπλιέων «Ο ΠΑΛΑΜΗΔΗΣ»
