Στη συνέχεια εγγράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών (1916), όπου σπούδασε κλασσική φιλολογία και αρχαιολογία, ενώ θα προσχωρήσει και στον Εκπαιδευτικό Όμιλο, σωματείο λογοτεχνών, εκπαιδευτικών και πολιτευόμενων, όπως οι Γληνός, Δελμούζος, Καζαντζάκης κ.α.
Το 1931 παντρεύτηκε τη Σεμνή Παπασπυρίδη τη γνωστή αρχαιολόγο Σεμνή Καρούζου που ήταν Έφορος Αρχαιοτήτων Αργολίδας.
Επαγγελματική σταδιοδρομία - Έργο
Το 1919 προσλαμβάνεται στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, ως επιμελητής, ενώ παίρνει το πτυχίο του το 1921. Μεταξύ 1928 και 1930 συνεχίζει με σπουδές στο Μόναχο και στο Βερολίνο. Η
Το 1925 γίνεται έφορος αρχαιοτήτων και αργότερα προάγεται σε γενικό έφορο. Υπήρξε έφορος στη Στερεά Ελλάδα και αργότερα στις εφορείες Αττικής, Θεσσαλίας, Σπάρτης και Κυκλάδων.
Το 1930 εκδίδει την πρώτη του μελέτη με τίτλο "Ο Ποσειδών του Αρτεμισίου", για το ομώνυμο άγαλμα. Η μελέτη αυτή θα τον κάνει γνωστό διεθνώς. Νωρίτερα, είχε ασχοληθεί με μεταφράσεις διαφόρων μαρξιστικών έργων όπως το "Μαρξισμός και Φιλοσοφία" του Καρλ Κορς και το πρώτο κεφάλαιο από το "Αντί-Ντύρινγκ" του Ένγκελς, που κυκλοφόρησε με τίτλο "Η φιλοσοφία", χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Χρήστος Καστρίτης. Συνεργάστηκε ακόμη με τον Δημήτρη Γληνό, αρθρογραφώντας στο περιοδικό του Αναγέννηση.
Στην κατοχή (1942) αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας. Την περίοδο αυτή θα βοηθήσει στη διάσωση των αρχαίων ευρήματων, ενώ μετά τον πόλεμο θα εκδόσει μια έκθεση σχετικά με τις καταστροφές και τις απώλειες αρχαίων αντικειμένων που έγιναν κατά την διάρκεια του πολέμου.
Tο 1945 ξεκίνησε εργασίες επανέκθεσης των αρχαίων, κάτι που τελικά ολοκληρώθηκε το 1964. Στο έργο αυτό βοήθησε και η γυναίκα του, Σέμνη. Πραγματοποίησε ανασκαφές σε διάφορα μέρη και με τις απόψεις του έδωσε λύσεις σε διάφορα αρχαιολογικά ζητήματα. Υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Τέχνης. Τα τεχνοκριτικά του άρθρα χαρακτηρίζονταν «φωτισμένα και καθόλου επηρεασμένα από τη σχολαστική αρχαιολογία».
Μαζί με άλλους διανοούμενους της εποχής, υπερασπίστηκαν το 1931 την έκθεση του Γεράσιμου Στέρη, που είχε προκαλέσει την αρνητική κριτική του τότε διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης, Ζαχαρία Παπαντωνίου. Τα κείμενα αυτά (ανάμεσα και το κείμενο του Παπαντωνίου, αλλά και ένα κεμενο του Στέρη), γνωστά ως «18 κριτικά άρθρα γύρω από μια έκθεση», θα αποτελέσουν και «το μανιφέστο του εικαστικού μοντερνισμού στην Ελλάδα».
Κατοχή - Απόκρυψη και διάσωση των αρχαιοτήτων
Η Κατοχή βρίσκει τον Χρήστο Καρούζο στις Επιτροπές των Μουσείων Κεραμικού, Πειραιά, Θηβών και Χαλκίδας.
Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο στην Ελλάδα, συνέχισε τις εργασίες του, όπως και προπολεμικά. Διευθυντής του ήταν ο αρχαιολόγος Βάλτερ Μπρέντε, φανατικός ναζί, βαθμοφόρος του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος, με το βαθμό του τοπικού αρχηγού για την Ελλάδα, που μεριμνά του ήταν η εξυπηρέτηση των σκοπών του κατακτητή. Τα στρατεύματα κατοχής, αμέσως μετά την εισβολή τους, δημιούργησαν ειδική στρατιωτική «Υπηρεσία Προστασίας της Τέχνης»! Προϊστάμενος αυτής της υπηρεσίας ορίστηκε ο αρχαιολόγος – συνταγματάρχης Χανς Ούρλικ φον Σκόνεμπεργκ, ο οποίος ασχολήθηκε ειδικά με τα ρωμαϊκά μνημεία της Θεσσαλονίκης.
Ο Χρήστος Καρούζος , σε συνέντευξή του στο περιοδικό «ΜΕΝΤΩΡ» της Αρχαιολογικής Εταιρείας (16 Ιούνη 1945), υπογραμμένη με τα αρχικά Μ.Α.Β., διηγείται:
«Μόλις μπήκαν οι Γερμανοί, οι αρχαιολόγοι τους απαιτήσανε πρώτα – πρώτα να ανοίξουμε αμέσως τα μουσεία, λέγοντας στην αρχή πως ο πόλεμος τελείωσε πια, ύστερα πως τα αρχαία θα πάθουν κρυμμένα, ύστερα πως στον πόλεμο οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να καταφεύγουν στην τέχνη. Η επίμονη αντίσταση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας μας γλύτωσε τα σπουδαιότερα μουσεία μας από την καταστροφή και τη λεηλασία. Γιατί όπου βρήκαν ευκαιρία, όχι πολύ συχνά ευτυχώς, τα έκαμαν και τα δύο. Πέτυχαν να ανοίξουν το Μουσείο του Κεραμικού, που το είχαν κάμει αυτοί: Σε λίγες μέρες Γερμανοί αξιωματικοί έκλεψαν μπροστά στα μάτια του Γερμανού αρχαιολόγου , που τους οδηγούσε, έναν ωραίο πήλινο αρχαϊκό πίνακα, με παράσταση πρόθεσης του νεκρού. Σε διάφορα άλλα επαρχιακά Μουσεία (Μέγαρα, Θήβα, Χαιρώνεια, Τανάγρα, Αλμυρό, Λάρισα, Βέροια, Θέρμο, Κόρινθο, Αργός, Δήλο, Σίφνο, Κνωσό, Χανιά, Σάμο), Γερμανοί και Ιταλοί, αφού μπήκαν ή εγκαταστάθηκαν στα μουσεία, αλλού έσπασαν βιτρίνες και αποθήκες, αλλού έκαψαν την ξυλεία, αλλού πήραν ό,τι αρχαία μπόρεσαν.
Οι φύλακές μας στάθηκαν όλοι, σχεδόν, αξιοθαύμαστα πιστοί στο καθήκον τους, με κίνδυνο όχι μόνο της δικής τους ζωής, αλλά και όλου του σπιτιού τους. Μερικά έπαθαν ανεπανόρθωτες καταστροφές για να κάμουν αυτοί τα «απόρθητα» οχυρώματά τους (Βασιλικός τάφος Κνωσού, Ακρόπολη Ασίνης, βωμός ανακτόρου Τίρυνθος, Ναός Ποσειδώνος – Σούνιο, ανατίναξη του Λαβυρίνθου της Γύρτυνος, του μινωικού βασιλικού τάφου των Ισοπάτων, τείχη του Κόνωνος). Η Αρχαιολογική μας Υπηρεσία δεν άφησε καμία ευκαιρία που να μην απευθυνθεί στη στρατιωτική τους «υπηρεσία προστασίας της τέχνης» και να τους καταγγείλει, με σπάνια παρρησία και με πολύ έντονα έγγραφα, τα εγκλήματα τους. Οι αρχαιολογικοί σταυρωτήδες, όμως, που υπηρετούσαν εκεί μόνη έγνοια είχαν το πώς θα γλιτώσουν το μέτωπο. Η γενναιότητά τους ξεθύμαινε με έγγραφα απερίγραπτης τραχύτητας και θρασύτητας, με τα οποία κατά κανόνα έριχναν πάντα την ευθύνη στους Ελληνες και φοβέριζαν τους αρχαιολογικούς μας υπαλλήλους για τη δυσφήμιση του στρατού κατοχής. Αρκετοί φύλακες φυλακίσθηκαν και βασανίστηκαν, επειδή είχαν τολμήσει να κάμουν τέτοιες καταγγελίες. Ας αφήσουμε τις παράνομες λαθραίες ή τις φανερές ανασκαφές τους».
Οι φύλακές μας στάθηκαν όλοι, σχεδόν, αξιοθαύμαστα πιστοί στο καθήκον τους, με κίνδυνο όχι μόνο της δικής τους ζωής, αλλά και όλου του σπιτιού τους. Μερικά έπαθαν ανεπανόρθωτες καταστροφές για να κάμουν αυτοί τα «απόρθητα» οχυρώματά τους (Βασιλικός τάφος Κνωσού, Ακρόπολη Ασίνης, βωμός ανακτόρου Τίρυνθος, Ναός Ποσειδώνος – Σούνιο, ανατίναξη του Λαβυρίνθου της Γύρτυνος, του μινωικού βασιλικού τάφου των Ισοπάτων, τείχη του Κόνωνος). Η Αρχαιολογική μας Υπηρεσία δεν άφησε καμία ευκαιρία που να μην απευθυνθεί στη στρατιωτική τους «υπηρεσία προστασίας της τέχνης» και να τους καταγγείλει, με σπάνια παρρησία και με πολύ έντονα έγγραφα, τα εγκλήματα τους. Οι αρχαιολογικοί σταυρωτήδες, όμως, που υπηρετούσαν εκεί μόνη έγνοια είχαν το πώς θα γλιτώσουν το μέτωπο. Η γενναιότητά τους ξεθύμαινε με έγγραφα απερίγραπτης τραχύτητας και θρασύτητας, με τα οποία κατά κανόνα έριχναν πάντα την ευθύνη στους Ελληνες και φοβέριζαν τους αρχαιολογικούς μας υπαλλήλους για τη δυσφήμιση του στρατού κατοχής. Αρκετοί φύλακες φυλακίσθηκαν και βασανίστηκαν, επειδή είχαν τολμήσει να κάμουν τέτοιες καταγγελίες. Ας αφήσουμε τις παράνομες λαθραίες ή τις φανερές ανασκαφές τους».
Στη διάρκεια της κατοχής ο Χρήστος Καρούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (1942) και μαζί με τον Μαρίνο Καλλιγά, τον Γιάννη Μηλιάδη και άλλους αγωνιστές μέλη του ΕΑΜ Αρχαιολόγων, μαζί με τον καθημερινό αγώνα να εμποδίσουν τις καταστροφές και τις λεηλασίες των αρχαιολογικών θησαυρών, ξεκινούν την πρώτη απόπειρα καταγραφής της λεηλασίας της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ξεκίνησε το 1943.
Το Υπουργείο Παιδείας εκδίδει αυτή την καταγραφή το 1946 με τίτλο «Ζημίαι των αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατών κατοχής». Οι 166 σελίδες της εκθεσης χωρίζονται σε επτά κεφάλαια:
Α) Κλοπές, Β) Αυθαίρετες ανασκαφές, Γ) Καταστροφές (σε αρχαιολογικούς τόπους και ιστορικά μνημεία, ανεξάρτητα προς τις κλοπές και ανασκαφές, Δ) Ζημιές από πολεμικές ενέργειες, Ε) Υλικές Ζημιές. (καταστροφές και αρπαγές διαφόρων αντικειμένων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, που δεν είχαν αρχαιολογική αξία), ΣΤ) Προστασία δια των Αρχαιοτήτων (Εγκαταστάσεις στρατιωτικών τμημάτων μέσα ή κοντά σε αρχαιολογικούς χώρους ώστε να προστατευτούν καλυπτόμενοι πίσω από τα αρχαία) και Ζ) Αυθαιρεσίες και βαναυσότητες κατά νόμων, προσώπων και πραγμάτων.
Κάθε κεφάλαιο υποδιαιρείται σε τρία μέρη, όπου εκτίθενται οι σχετικές ενέργειες: α) Γερμανών β) Ιταλών, γ) Βουλγάρων. Η ταξινόμηση των γεγονότων και των τοποθεσιών έγινε γεωγραφικά, αρχής γενομένης από την Αθήνα. Στο τέλος δημοσιεύονται ενδεικτικά έγγραφα (ολόκληρα ή αποσπάσματά τους), που είχαν διακινηθεί μεταξύ των αρχών κατοχής και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, τα οποία αποκαλύπτουν τις διαθέσεις των δυνάμεων κατοχής.
Σύμφωνα με την έκθεση, οι Γερμανοί διέπραξαν κλοπές και αφαίρεσαν αρχαιότητες μεγάλης επιστημονικής και καλλιτεχνικής αξίας από τα εξής μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους: Κεραμεικού, Πειραιά, Σκαραμαγκά, Βούλας, Βάρης, Κορωπίου, Κερατέας, Σουνίου, Ελευσίνας, Αίγινας, Μεγάρων, Θήβας, Λιβαδειάς, Ευπαλίου, Γαλαξιδίου, Τανάγρας, Χαιρώνειας, Κωπαΐδας, Δελφών, Χαλκίδας, Ερέτριας, Κορίνθου, Αργους, Λακωνίας, Κυθήρων, Βασιλικού Μεσσηνίας, Πεταλιδίου Μεσσηνίας, Θερμού, Μονής Βελάς, Ν. Αγχιάλου, Λάρισας, Καλαμπάκας, Χασίων(Μονή Αναλήψεως), Μονής Γκούρας, Θεσσαλονίκης, Ποτιδαίας, Κομοτηνής, Μυτιλήνης, Σάμου, Τηγανίου, Μήλου, και Καστελίου Κισσάμου, Κνωσού, Αγίας Τριάδας, Γόρτυνας, Φαιστού (Κρήτη).
Ανάμεσα στις αθλιότητες των κατακτητών που καταγράφονται με λεπτομέρεια, αναφέρονται ενδεικτικά και χαρακτηριστικά:
Κεραμεικός, Την 9 Νοέμβρη1941: μπροστά στα μάτια του Γερμανού αρχαιολόγου Getauer εκλάπη μαλανόμορφος γραπτός πίνακας «εξαιρετικής τέχνης μετά παραστάσεως προθέσεως νεκρού».
Ελευσίνα: «Μορφωμένοι Γερμανοί στρατιωτικοί κατόπιν επισταμένης μελέτης του Μουσείου απεφάσισαν και εξετέλεσαν κλοπήν , αφού προηγουμένως κατεσκεύασαν και το προς την κλοπήν κατάλληλον εργαλείον. Εθραυσαν δηλαδή δια καταλλήλως προητοιμασμένου κοντού το παρτάθυρον της παρά το Μουσείον αποθήκης και δια του κοντού αφήρεσαν αγγεία και ειδώλια εξ αυτής. Γενόμενοι δε αντιληπτοί έφυγον επί μοτοσικλέτας. Αναιδής και αχαρακτήριστος είναι επίσης η δικαιολογία, την οποίαν έδωσεν η γερμανική υπηρεσία προστασίας καλλιτεχνημάτων δια του από 27.2.42 εγγράφου της (Kraiker) όπερ έχει επί λέξει ως εξής: «Η προκειμένη περίπτωσις δέον να μη θεωρηθή ως κλοπή, δι ής θα επλούτιζον οι δράσται. Τούτο συνάγεται εκ του γεγονότος ότι πρόκειται περί μορφωμένων ανθρώπων οίτινες έχουν ενδιαφέρον διά την ελληνικήν αρχαιότητα, όπερ συνάγεται εκ του ότι εγνώριζον την Αγγλικήν και έκανον χρήσιν του αγγλιστί γεγραμμένου οδηγού. Οι αποκομίσαντες θα είχον προφανώς την πρόθεσιν ν’ αποκτήσουν ενδεχομένως διά του τρόπου τούτου εν ενθύμιον»»!!!
Αθήνα: Τον Αύγουστο του 1941 εγκαταστάθηκαν στο χώρο του Ολυμπίου των Αθηνών, για δυο μήνες, γερμανικές στρατιωτικές φάλαγγες, αναζητούσες προστασία στον αρχαιολογικό χώρο. Τον χειμώνα του 1941 – 42 γερμανική πυροβολαρχία εστάθμευε στην πλατεία της Παλαιάς Αγοράς απέναντι από την βιβλιοθήκη Αδριανού.
Ολυμπία: Από την 19.6.43 μέχρι τηγν 8.9.43 μέσα στο ιερό της Αρχαίας Ολυμπίας ανάμεσα στα ερείπια γερμανικές μηχανοκίνητες φάλαγγες, άρματα μάχης και τεθωρακισμένα αυτοκίνητα μετέτρεψαν τον χώρο σε σταθμό αυτοκινήτων…
Η ίδια η Ακρόπολη μετατράπηκε πολλές φορές σε πορνείο, ακόμα και σε δημόσιο ουρητήριο: «Δια τους στρατιωτικούς της κατοχής όλα τα μνημεία της Ακροπόλεως ήσαν ουρητήρια, κατά προτίμησιν δε ο Παρθενών. Την νύκτα της 27-28 Νοεμβρίου 1942 στρατιωτικός των στρατών κατοχής εκόπρισεν εις το εσωτερικόν του Παρθενώνος». Στις σχετικές διαμαρτυρίες των Ελλήνων Αρχαιολόγων ο Kraiker με θράσος απαντά ότι «δεν υπάρχουν αρκετά ευκρινώς τοποθετημέναι πινακίδες, αίτινες να υποδεικνύουν που υπάρχουν WC»!!!
Διακρίσεις
Ο Καρούζος υπήρξε μια από της μορφές που επηρέασαν την πνευματική ζωή του τόπου. Για την προσφορά του έλαβε διάφορες τιμητικές διακρίσεις. Ανακηρύχθηκε Επίτιμος Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Βασιλείας (Ελβετία). Το 1955 εξελέγεται μέλος της Βαυαρικής Ακαδημίας Επιστημών και της Ακαδημίας Αθηνών, με την οποία όμως διαφώνησε στο θέμα της μεταρρύθμισης στην παιδεία. Του απονεμήθηκε ο Ταξιάρχης του Φοίνικα, ενώ υπήρξε και μέλος των Αρχαιολογικών Ινστιτούτων του Βερολίνου και της Βιέννης.
Με πληροφορίες από wikipedia και imerodromos.gr
Πηγή: alfavita.gr
.webp "ΑΡΓΟΛΙΚΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ")