Η υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία (UV) αποτελεί ένα μικρό μέρος του φάσματος της ηλιακής ακτινοβολίας που φθάνει στο έδαφος της Γης. Το τμήμα αυτό του φάσματος περιλαμβάνει την περιοχή του κοντινού υπεριώδους (UV), καθώς και την περιοχή του μακρινού υπεριώδους (EUV).
Το υπεριώδες τμήμα του ηλιακού φάσματος εκτείνεται από τα 40 nm έως περίπου τα 400 nm. Ανάλογα με τα βιολογικό αποτέλεσμα που προκαλεί στον ανθρώπινο οργανισμό έχει διαιρεθεί σε τρεις επί μέρους περιοχές: την υπεριώδη Α (UV-A), την υπεριώδη Β (UV-B) και την υπεριώδη C (UV-C).
Η UV-C εκτείνεται από τα 40 nm έως τα 280 nm και είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Μεταξύ άλλων έχει χρησιμοποιηθεί και στο εργαστήριο για την προξένηση κληρονομικών αλλαγών στους οργανισμούς (μεταλλάξεις), καθώς και για την αποστείρωση επιφανειών. Η UV-B εκτείνεται από τα 280 μέχρι τα 315 nm. Προκαλεί το μαύρισμα από τον ήλιο αλλά και σοβαρές βλάβες στο δέρμα. Τέλος η UV-A εκτείνεται από τα 315 μέχρι τα 400 nm και σε μεγάλες δόσεις μπορεί να είναι επικίνδυνη. Παρά την μικρή της ένταση, ή υπεριώδης ακτινοβολία μπορεί να προκαλέσει σημαντικά προβλήματα στον άνθρωπο, όταν αυτός εκτίθεται παρατεταμένα στον ήλιο, τα οποία υπάρχουν σε ξεχωριστή παράγραφο.
Στη φωτογραφία εμφανίζεται ο Ήλιος όπως ακτινοβολεί στην υπεριώδη περιοχή και έχει φωτογραφηθεί από το το τηλεσκόπιο του δορυφόρου Sun Yohkoh με ειδικά φίλτρα που «κόβουν» όλο το ηλεκτρομαγνητικό φάσμα εκτός από το υπεριώδες τμήμα.
Η UV-C εκτείνεται από τα 40 nm έως τα 280 nm και είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Μεταξύ άλλων έχει χρησιμοποιηθεί και στο εργαστήριο για την προξένηση κληρονομικών αλλαγών στους οργανισμούς (μεταλλάξεις), καθώς και για την αποστείρωση επιφανειών. Η UV-B εκτείνεται από τα 280 μέχρι τα 315 nm. Προκαλεί το μαύρισμα από τον ήλιο αλλά και σοβαρές βλάβες στο δέρμα. Τέλος η UV-A εκτείνεται από τα 315 μέχρι τα 400 nm και σε μεγάλες δόσεις μπορεί να είναι επικίνδυνη. Παρά την μικρή της ένταση, ή υπεριώδης ακτινοβολία μπορεί να προκαλέσει σημαντικά προβλήματα στον άνθρωπο, όταν αυτός εκτίθεται παρατεταμένα στον ήλιο, τα οποία υπάρχουν σε ξεχωριστή παράγραφο.
Η Υπεριώδης Ακτινοβολία
Το δέρμα και τα μάτια είναι τα όργανα που υφίσταται την μεγαλύτερη έκθεση στις υπεριώδεις ακτίνες του ήλιου. Αν και τα μαλλιά και τα νύχια είναι περισσότερο εκτεθειμένα, είναι λιγότερο σημαντικά από ιατρικής άποψης.
Η έκθεση στην ηλιακή υπεριώδη ακτινοβολία μπορεί να καταλήξει σε άμεσα και σε χρόνια προβλήματα υγείας του δέρματος, των ματιών και του ανοσοποιητικού συστήματος. Τα άμεσα αποτελέσματα της έκθεσης στην υπεριώδη ακτινοβολία είναι η πρόκληση εγκαύματος στο δέρμα και φωτοκερατίτιδας στο μάτι. Χρόνια αποτελέσματα είναι ο καρκίνος και η πρόωρη γήρανση του δέρματος, ενώ στα χρόνια αποτελέσματα του ματιού περιλαμβάνονται ο καταρράκτης, το πτερύγιο και η κερατοπάθεια.
Ενώ η υπεριώδης ακτινοβολία Β (UV-B) προκαλεί έγκαυμα και διάφορες μορφές καρκίνου του δέρματος, η υπεριώδης ακτινοβολία Α (UV-A) επιδρά στον υποδόριο ιστό και μπορεί να αλλάξει τη δομή του κολλαγόνου και των ινών ελαστίνης του δέρματος, επιταχύνοντας έτσι την γήρανσή του.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι το δέρμα έχει την ικανότητα να αφομοιώσει την υπεριώδη ακτινοβολία παράγοντας μελανίνη (μαύρισμα), η οποία προστατεύει από την έκθεση στην UV ακτινοβολία. Το ανθρώπινο μάτι όμως δεν έχει τέτοια ικανότητα.
ΤΑ ΣΥΝΝΕΦΑ: Η υπεριώδης ακτινοβολία είναι εντονότερη όταν δεν υπάρχουν σύννεφα. Τα σύννεφα γενικά εξασθενίζουν την ηλιακή ακτινοβολία, αλλά το πόσο αποτελεσματικά συμβαίνει αυτό εξαρτάται από το πάχος και τον τύπο των νεφών. Αραιά ή διασκορπισμένα σύννεφα έχουν πολύ μικρή επίπτωση (περίπου 10%), ενώ τα χαμηλά και μαύρα σύννεφα προκαλούν σημαντική εξασθένιση (μέχρι και 80%). Στη Θεσσαλονίκη ειδικότερα από στατιστικές μελέτες 3 ετών έχει βρεθεί ότι η εξασθένιση αυτή κυμαίνεται μεταξύ 65 και 75%, ανάλογα με τη ζενίθια γωνία υπό την οποία ο ήλιος ρίχνει τις ακτίνες του. Υπό ορισμένες συνθήκες και για πολύ μικρές περιόδους μεμονωμένα και λαμπερά σύννεφα μπορούν να οδηγήσουν σε μικρή αύξηση της ακτινοβολίας. Όταν ο ηλιακός δίσκος είναι ορατός, τότε η εξασθένιση της υπεριώδους από τα σύννεφα είναι σχεδόν αμελητέα.
ΤΟ ΥΨΟΜΕΤΡΟ: Η υπεριώδης ακτινοβολία γίνεται ισχυρότερη όσο απομακρυνόμαστε κατακόρυφα από την επιφάνεια της θάλασσας, επειδή η ποσότητα των συστατικών της ατμόσφαιρας που την απορροφούν ελαττώνεται με το ύψος. Μετρήσεις έδειξαν ότι η υπεριώδης ακτινοβολία αυξάνεται κατά περίπου 10% κάθε 1000 μέτρα από το έδαφος.
ΑΝΑΚΛΑΣΕΙΣ: Ένα αντικείμενο ή ένα άτομο δέχεται ακτινοβολία απευθείας από τον ήλιο και από τον ουρανό, αλλά και από ανακλάσεις στο έδαφος. Το ποσοστό της ανακλώμενης ακτινοβολίας εξαρτάται από το είδος της επιφάνειας του εδάφους. Τα δένδρα, το γρασίδι, το χώμα και το νερό ανακλούν λιγότερο από το 10% της υπεριώδους ακτινοβολίας, σε αντίθεση με το φρέσκο χιόνι το οποίο ανακλά μέχρι και το 80%, η την στεγνή άμμο που ανακλά περίπου το 20% της ηλιακής ακτινοβολίας. Εξαιτίας των ανακλάσεων, άτομα που βρίσκονται σε χιονισμένες περιοχές, ή σε αμμώδεις παραλίες, δέχονται περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία.
ΤΟ ΝΕΡΟ: Περίπου το 95% της υπεριώδους ακτινοβολίας διαπερνά το νερό (π.χ. στη θάλασσα) και το 50% διεισδύει σε βάθος περίπου 3 μέτρων. Όταν λοιπόν κολυμπάμε το σώμα μας βρίσκεται μόλις λίγα εκατοστά κάτω από την επιφάνεια του νερού, και κατά συνέπεια δεν προστατεύεται από την υπεριώδη ακτινοβολία.
Η ΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΗΛΙΑΚΩΝ ΑΚΤΙΝΩΝ: Σε μία ανέφελη ημέρα, η υπεριώδης ακτινοβολία είναι ισχυρότερη κατά τις μεσημεριανές από ότι κατά τις πρωινές ή απογευματινές ώρες. Όσο πιο ψηλά βρίσκεται ο ήλιος στον ουρανό, τόσο πιο έντονη είναι η ακτινοβολία (μικρότερη κλίση των ηλιακών ακτίνων). Για αυτό το λόγο το καλοκαίρι έχουμε εντονότερη ακτινοβολία από ότι το χειμώνα.
Μέτρα προφύλαξης
Η σημαντικότητα των βλαβερών αποτελεσμάτων της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας εξαρτάται όχι μόνο από την ένταση της ακτινοβολίας που δέχεται ένα άτομο, αλλά και από το βαθμό ευαισθησίας του. Το ανθρώπινο δέρμα κατατάσσεται σε τέσσερις κύριες ομάδες (Πίνακας 1) ανάλογα με την ικανότητά του να μαυρίζει και με διάφορα εξωτερικά χαρακτηριστικά. Στην τελευταία στήλη του πίνακα παρατίθεται για κάθε τύπο δέρματος η δόση (σε J m-2) της ηλιακής ακτινοβολίας που είναι ικανή να προκαλέσει κοκκίνισμα στο δέρμα, γνωστή σαν MED (minimal erythemal dose). Από τον Πίνακα 1 μπορεί ο καθένας να διαπιστώσει την κατηγορία του δέρματός του, ανάλογα με τον τρόπο που μαυρίζει και το χρώμα των ματιών και των μαλλιών.
Τα ρούχα παρέχουν την πλέον αποτελεσματική προστασία του δέρματος. Ρούχα διαπερατά από την υπεριώδη ακτινοβολία θα πρέπει να έχουν ειδική ένδειξη. Τα μέρη του σώματος που δεν προστατεύονται από ρούχα, πρέπει να προστατεύονται από αντηλιακό που να περιέχει φίλτρα ακτινοβολίας UV-B και UV-A. Κατά τις πρώτες εκθέσεις στον ήλιο συνιστάται αντηλιακό με δείκτη προστασίας περίπου 15 για τους ενήλικες και περίπου 20 για τα παιδιά. Ειδική μέριμνα πρέπει να λαμβάνεται για τα βρέφη και τα μικρά παιδιά. Ας σημειωθεί ότι το προστατευτικό αποτέλεσμα των αντηλιακών εξαρτάται όχι μόνο από την ποιότητα του αντηλιακού αλλά και από τη σωστή επάλειψή του στο δέρμα. Οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν πολύ λίγο. Για το σώμα των ενηλίκων η σωστή ποσότητα του αντηλιακού είναι περίπου 30-40 gr (δηλαδή μια γεμάτη παλάμη!), ώστε να επιτυγχάνεται το αποτέλεσμα το οποίο καθορίζει ο δείκτης προστασίας του αντηλιακού. Πρέπει να εφαρμόζεται καλά πριν την έκθεση στον ήλιο και να επαναλαμβάνεται μετά την κολύμβηση. Αν τα αντηλιακά χρησιμοποιηθούν σωστά μπορούν να προστατεύσουν από εγκαύματα, καρκίνο και πρόωρη γήρανση του δέρματος.
Προστασία των ματιών
Τα μάτια μπορούν να προστατευτούν με γυαλιά που περιέχουν φίλτρα για την UV-B και την UV-A ακτινοβολία. Η χρήση γυαλιών είναι ιδιαίτερα σημαντική για τα παιδιά επειδή η διαπερατότητα της υπεριώδους ακτινοβολίας μέσα από το μάτι είναι υψηλότερη στα παιδιά από ότι στους ενήλικες. Είναι λογικό λοιπόν να αποφεύγεται η χρήση γυαλιών χωρίς προστατευτικά φίλτρα υπεριώδους.
