Κώστα Σεραφείμ: "Λαογραφικά της Αργολίδος, μια διαχρονική αξία" - Μια πηγή γνώσης για το χθες και το σήμερα

της   Καίτης Κονίδα

εκπαιδευτικού , μέλους του  Λαογραφικού-Χορευτικού  Σωματείου ‘‘ Το Καστράκι ’’

Ήταν πρόκληση για μένα στο φιλολογικό μνημόσυνο για τον ερευνητή-συγγραφέα  και  δημοσιογράφο Κώστα Σεραφείμ, που πραγματοποιήθηκε στην Ασίνη  ένα χρόνο μετά τον θάνατό του,  να παρουσιάσω… να θυμίσω, καλύτερα  «Τα λαογραφικά της Αργολίδος»,   το ένα και μοναδικό βιβλίο του, που εκδόθηκε το 1981.

Πρόκειται για έναν πολυσέλιδο τόμο 330 περίπου σελίδων, που καλύπτει έναν τεράστιο θεματικό κύκλο, με εξονυχιστικές αναφορές και λεπτομέρειες για κάθε τι που αφορά τον τόπο, ένα σπουδαίο έργο μεγάλης διαχρονικής αξίας, ίσως η μοναδική δουλειά αυτού του είδους και περιεχομένου για την  περιοχή μας , μια προσφορά ανεκτίμητη στην τοπική και στην εθνική μας λαογραφία.

Είναι βιβλίο που έχει παραδοθεί στα Ιστορικά Αρχεία του Κράτους, αποσπάσματα του οποίου  υπάρχουν αναρτημένα στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού και που το βρίσκεις συχνά πυκνά στη βιβλιογραφία πολλών μεταγενέστερων και σύγχρονων συγγραφών.

Στο  εξώφυλλο του πονήματος  ο συγγραφέας επιλέγει  να φιγουράρει  μια αρχαιοελληνική  παράσταση, που μας γυρίζει πίσω στην  αρχαία ελληνική μυθολογία, αναγνωρίζοντας  τη βαριά κληρονομιά και καταδεικνύοντας την αδιάλειπτη ιστορική συνέχεια του αργολικού πεδίου . «Ο Τριπτόλεμος, Ελευσινιακή θεότητα, που φεύγει από την Αττική για να διδάξει σε όλη τη γη την καλλιέργεια του σιταριού, γι΄αυτό και κρατάει στάχυα. Μπροστά του είναι η Δήμητρα, θεά της γεωργίας και πίσω του η κόρη της Περσεφόνη. Κατά μια μυθολογική παράδοση τον πρώτο σπόρο σιτηρών στην Αργολίδα έφερε ο Φορονεύς απ΄την Αίγυπτο, όπου εκεί τον είχε μεταφέρει ο Τριπτόλεμος.»

Ο σκοπός του κοπιαστικού αυτού έργου είναι  ξεκάθαρος και  ορίζεται στις πρώτες του σελίδες : «Σκοπός του παρόντος βιβλίου είναι η συγκέντρωση των λαογραφικών στοιχείων απ΄όλα τα μέρη του νομού , ώστε να διασωθούν οι συνήθειες που υπήρχαν  ή και που μέχρι σήμερα υπάρχουν. Σκοπός ακόμη είναι η διάσωση των ηθών και εθίμων.»

Τα «Λαογραφικά» ήταν έργο ζωής για τον Κώστα Σεραφείμ. Πάλευε γι΄ αυτό  8 χρόνια. Γύρισε σπιθαμή προς σπιθαμή το νομό μας, τις πόλεις και τα χωριά. Κύρια πηγή του έργου είναι ο ίδιος ο λαός.

Στον πρόλογο δηλώνεται ο σεβασμός,  η αγάπη και η βαριά αίσθηση ευθύνης του ίδιου του συγγραφέα ως προς τη διάσωση του πολιτισμού του λαού μας « Ο Κ. Σεραφείμ συγκέντρωνε λαογραφικά στοιχεία με προσοχή και με συνείδηση ότι με  αυτόν τον τρόπο διασώζονται πολύτιμα ντοκουμέντα του πολιτισμού μας», γράφει η εφημερίδα  ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ, στις 13/4/1982.

Ο ίδιος σημειώνει:

«Τρία χρόνια χρειάστηκα για να συγκεντρώσω τα στοιχεία τούτα  στα οποία καθρεφτίζεται το πρόσωπο κάθε πόλεως και κάθε χωριού της Αργολίδος και ,κατ΄επέκταση , όλης της χώρας.

Ο χρόνος κυλάει και η παράδοση χάνεται συντριβόμενη στα γρανάζια των καιρών.

Σε κάθε πόλη και χωριό της Αργολίδος υπάρχει μια ιστορία, μια παράδοση, ένα έθιμο, ένα τραγούδι, ένα μοιρολόι, ένα παραμύθι.

Τα΄άκουσα που το λεγαν δυο γέρικα χείλη.

Στάθηκα και στάθμισα τα λόγια που άκουσα. Τα ήθη και έθιμα δεν πρέπει να σβήσουν. Ποιος ξέρει; Κάποτε, ίσως θα είναι μια ανάμνηση σκέφτηκα …

Με αυτή τη σκέψη άρχισα το έργο της έρευνας των <Λαογραφικών της Αργολίδος> ερευνώντας σε κάθε γωνιά του νομού, ό,τι είχε διατηρηθεί.

…Οι σκέψεις αυτές …μου έδωσαν την δύναμη, την υπομονή και επιμονή και ότι υπήρχε στον προφορικό λόγο, ή στις συνήθειες του λαού το συγκέντρωσα και το παραδίδω σε κάθε επερχόμενη γενιά… μια ιερή κληρονομιά …»

Λόγια γραμμένα εδώ και περίπου 30 χρόνια, λόγια όμως,  πάντα επίκαιρα  .

 Κίνητρο  του, σαφέστατα , η πίστη ότι οι νεώτεροι πρέπει να θεωρούν τα ήθη και τα έθιμα σαν ιερή κληρονομιά για να  μπορούν ν΄ αντισταθούν στην καταλυτική διάθεση που κλείνει ο χρόνος.

Στα περιεχόμενα των « Λαογραφικών»,  εκτός από τις 113 θαυμάσιες φωτογραφίες που καθρεφτίζουν άψογα  την  Αργολίδα του παλιού καιρού  , υπάρχουν πληροφορίες που καλύπτουν  όλες τις εκφάνσεις της ζωής του τόπου από τη μυθική εποχή ως τη σημερινή: μυθολογικές, ιστορικές, γεωγραφικές, δημογραφικές, λογοτεχνικές,  οικονομικές, τουριστικές, γεωργικές και φυσικά λαογραφικές, από τη Φρέγκαινα  και τη Σκοτεινή ως το Ηλιόκαστρο και τα Θερμήσια και από την Ανδρίτσα και τον Αχλαδόκαμπο ως τη Δήμαινα και το Αγγελόκαστρο.

Οι λαογραφικές πληροφορίες  συμπεριλαμβάνουν: ήθη και έθιμα για τη γέννηση, τη βάπτιση, τους αρραβώνες, τον γάμο, το θάνατο, γιορτές και πανηγύρια, θρησκευτικές παραδόσεις, θρύλους, δεισιδαιμονίες, παραμύθια, παροιμίες, παιχνίδια, διάφορα δημοτικά τραγούδια μεταξύ αυτών νανουρίσματα, ταχταρίσματα,  μοιρολόγια, τραγούδια μισεμού, κ. α.

Μελετώντας τις σελίδες του βιβλίου έτσι ώστε  να μπορέσω να επιλέξω  αποσπάσματα  για την παρουσίασή μου, πραγματικά ήρθα σε δύσκολη θέση,  εξαιτίας του πλήθους των ιδιαιτέρως ενδιαφερουσών   πληροφοριών από κάθε χωριό και πόλη  του νομού μας. Έτσι, αποφάσισα να σταθώ στις καταγραφές του Κ. Σεραφείμ για το χωριό του, την Ασίνη.

Από τα έθιμα του γάμου ευχάριστα συναισθήματα μας αφήνει το πλύσιμο των προικιών  τη Δευτέρα, όπου «κάποια πονηρούλα κοπέλα κρατούσε κρυφά ένα  βρακί της νύφης και το φορούσε στο κεφάλι του γαμπρού» ,ο προζυμοπόλεμος την Πέμπτη, όταν  έπιαναν τα προζύμια για να ζυμωθεί η πίτα του γάμου, «το μεταξωτό μαντίλι που κρεμούσαν στο χαλινάρι του αλόγου», και βέβαια

 τα φιλιά στη νύφη και τα χαστούκια  στον γαμπρό: « Θυμάμαι,» γράφει ο Σεραφείμ, «τον Γιάννη τον Πατάν και τον Γιάννη τον Αρκούδα που ήταν γνωστοί με τα παρατσούκλια τους .

Αλίμονο στον φουκαρά τον γαμπρό εάν ήσαν αυτοί οι δύο μέσα στο μυστήριο του γάμου. Στοιχημάτιζαν ποιανού το χαστούκι θα ακουγόταν πιο δυνατά και μέσα στα ευχολόγια ακουγόταν έξω στο προαύλιο της εκκλησίας  ένα ¨Φαπ¨και στη συνέχεια δεύτερο ¨Φαπ¨.

Τα δυο μάγουλα του γαμπρού ίσα που δεν είχαν σπάσει στο αίμα.

Κατακόκκινος όμως από ντροπή δεν έβαζε τα κλάματα…»

Παραστατικότατη, επίσης,  είναι  η περιγραφή του εθίμου για το σφάξιμο του γουρουνιού τα Χριστούγεννα και το κάψιμο του Ιούδα το Πάσχα.

Στις  θρησκευτικές παραδόσεις από  την Ασίνη,  ο  Κ.  Σεραφείμ αναφέρεται στη μάχη των Αγίων- προστατών του τόπου  κατά της φοβερής πανούκλας. « Η προστάτιδα του Τσέλου Αγ. Παρασκευή κάλεσε σε βοήθεια τον προστάτη της Ασίνης Άγιο Δημήτρη και έδιωξαν την πανούκλα. Κατά το διάστημα της καταδιώξεως οι κάτοικοι που ήσαν στην άκρη του χωριού Ασίνης άκουγαν τη νύχτα τα πατήματα του αλόγου του Αγίου, ενώ και οι γείτονες της εκκλησίας του Αγίου άκουγαν πατήματα και την πόρτα της εκκλησίας να ανοίγει και να κλείνει με θόρυβο μόνη της. Τα βήματα του αλόγου συνέχιζαν μέσα στην εκκλησία μέχρι το ιερό όπου σταματούσαν».

« Άλλη  φορά οι κάτοικοι είχαν ακούσει την πανούκλα να παρακαλεί τον Αγιο- Δημήτρη: ¨Άσε με να περάσω από το χωριό. Δεν θα κάτσω καθόλου. Να πάω στο Τολό. ¨Όχι, ήταν η απάντηση .Στο χωριό εγώ είμαι προστάτης, δεν θα περάσεις. Φύγε! ¨Ετσι, κανένας δεν αρρώστησε στην Ασίνη!»

Παραθέτω, τέλος,  ένα δημοτικό όπου έχει καταγράψει ο  συγγραφέας από την  Τασούλα Δ. Σεραφείμ ( μητέρα του εκλιπόντος), στο οποίο εμπεριέχεται όλη η αγωνία και ο φόβος για την  επάρκεια  του ¨άρτου του επιούσιου¨ εκείνες τις δύσκολες παλιές εποχές .

«Το παράπονο του σταριού

Μια μέρα το στάρι καταστενοχωρημένο πήγε στη μάνα του και της έκανε παράπονο ότι οι άνθρωποι δεν του φέρονται καλά και σ΄όλη του τη ζωή το βασανίζουν.

Στ.: Μανούλα μου οι άνθρωποι με ρίχνουν στο χώμα και με σκεπάζουν, με σπέρνουν.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Μόλις μεγαλώσω με θερίζουν.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Με δένουν δεμάτια.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Με φορτώνουν στα μουλάρια.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Με ρίχνουν στ΄αλώνι.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Με αλωνίζουνε.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Με αλέθουνε.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Μου ρίχνουνε νερό με πνίγουνε και με ζυμώνουνε.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Με πλάθουνε και με μαχαιρώνουν.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Με ρίχνουν στον φούρνο και με ψήνουνε.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Με τρώνε.

Μ.: Καλά σου κάνουνε.

Στ.:Με ξανακόβουνε και με ξαναψήνουν, δηλαδή με καψαλίζουνε.

Μ.: Ε, παιδί μου, να μη σε χορτάσουνε.>

Θα ήθελα να τονίσω ότι τα «Λαογραφικά» είναι ένα βιβλίο που μπορεί να διαβάζεται με νοσταλγία από  τους παλαιότερους, μπορεί  να διαβάζεται με αγάπη από τη νέα μαμά ή  τη νέα γιαγιά στα παιδιά ή στα εγγόνια , μπορεί να διαβάζεται από τον κάθε ξενομερίτη που θέλει να γνωρίσει τον τόπο, μπορεί να διαβάζεται από οποιονδήποτε  αναζητάει τις βαθύτερες ιστορικές του ρίζες για να μάθει, να θυμηθεί ή να απομυθοποιήσει. Προσωπικά, μου έχει φανεί πολλές φορές χρήσιμο στη δουλειά μου και κάθε φορά που επιλέγω κάτι, ανάλογα με την περίσταση, είναι δεδομένο ότι θα εισπράξω θετικότατη ανταπόκριση από τα παιδιά.

Είναι, δυστυχώς, στυγνή πραγματικότητα το ότι οι άνθρωποι φεύγουν   … δεν χάνονται όμως  ποτέ , αν αφήσουν πίσω τους έργο.

Και μάλιστα, έργο συλλεκτικό με εξαιρετική πληρότητα και επιμέλεια, έργο  που αποτελεί πηγή  της  μελλοντικής  ιστορίας του τόπου μας, όπως τα  «Λαογραφικά της Αργολίδος» του Κώστα Σεραφείμ.