Το σπίτι του Παπαφλέσσα στο Ναύπλιο

του Χ. Πιτερού*

Η απελευθέρωση του Ναυπλίου κατά το δεύτερο έτος της Ελληνικής Επανάστασης την 30η Νοεμβρίου 1822 ήταν καθοριστικής σημασίας για την εδραίωση της Ελληνικής Επανάστασης και την Ελληνική Ανεξαρτησία. Στο απελευθερωμένο Ναύπλιο εγκαταστάθηκαν οι καπεταναίοι, οι πολιτικοί και η οικονομικά ισχυρή τάξη των εμπόρων της επαναστατημένης Ελλάδος. 

Στην πόλη του Ναυπλίου με τα άπαρτα κάστρα, όπου παίχθηκε η ιστορία του Νέου Ελληνισμού, στους δρόμους, τις πλατείες, τα σπίτια παραμένει ζωντανή η μνήμη της Επανάστασης του 1821, όπου δημιουργήθηκε το πρώτο ευρωπαϊκό ανεξάρτητο κράτος, ως αποτέλεσμα της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού.

Η Επανάσταση του 1821 παραμένει ζωντανή, ανεξίτηλα χαραγμένη στη μνήμη των Ελλήνων και θα παραμένει στους αιώνες, ως φωτεινό ορόσημο του Ελληνισμού, διότι όπως έχει επισημάνει και ο Α. Τερζάκης το 1821 είναι εξίσου σημαντικό με τον πέμπτον (Ε) π.Χ., τον χρυσό αιώνα, διότι τότε κερδίσαμε το πολυπόθητο αγαθό της Ελευθερίας, τη σημασία της οποίας δυστυχώς δεν την εκτιμούμε ως πρώτο και μέγιστο κατά προτεραιότητα αγαθό, κρίνοντας από τα ιστορικά παραστρατήματα, τις καταστροφές και τις οδυνηρές συμφορές της διχόνοιας, της μικροπολιτικής και της αναξιοκρατίας, που έχουμε υποστεί ως έθνος τα τελευταία διακόσια ελεύθερα χρόνια. 

Η νότια πλευρά του Τούρκικου Λουτρού (Χαμάμ), στο σπίτι του Παπαφλέσσα

Η πόλη του Ναυπλίου, ως θεματοφύλακας της Ιστορίας, διατηρεί ζωντανή τη μνήμη αλλά και το θρύλο των ηρώων του 1821, που έζησαν και έδρασαν στην πρώτη πρωτεύουσα του Νέου Ελληνικού Κράτους. Σήμερα γνωρίζουμε που ήταν το σπίτι π.χ. του Νικηταρά, του Θ. Κολοκοτρώνη, του Σ. Παπαλεξόπουλου στην πλατεία Συντάγματος, το σπίτι της Μ. Μαυρογένους αλλά και του Δ. Υψηλάντη στην αρχή της οδού Παπανικολάου κοντά στην Πόρτα της Στεριάς, από όπου παρακολούθησε την εκτέλεση του Γ. Μαυρομιχάλη στην πλατεία, έξω από τα ενετικά τείχη του Ναυπλίου. Κάπου εκεί κοντά στην Πόρτα της Στεριάς έμεναν και οι Μαυρομιχαλαίοι, που δολοφόνησαν τον Κυβερνήτη και όπως γράφει ο Κασομούλης, ένα απόγευμα του είχαν στήσει «καρτέρι» στην οδό Πλαπούτα, στην οικία Άρμασπεργκ, περιμένοντας να γυρίσει ο Κυβερνήτης από τον απογευματινό του περίπατο, αλλά δεν πρόλαβαν να αντιδράσουν, διότι η άμαξα που οδηγούσε ο Αυγουστίνος πέρασε την Πόρτα και κινήθηκε γρήγορα στην οδό Συγγρού (πρώην Δ. Υψηλάντη) για το Κυβερνείο. Ο γνωστός ιστοριοδίφης Τ. Μαύρος δημοσίευσε στο Δελτίο Ιστορικών Μελετών Ναυπλίου όλα τα συμβόλαια του Ναυπλίου ως το 1850, των συμβολαιογράφων Τ. Παπαδόπουλου και Α. Ελαιώνας και τύπωσε σε χάρτη του Ναυπλίου το 1834 όλα τα ονόματα των ιδιοκτητών του Ναυπλίου, του Α’ μισού του 19ου αιώνα, (δηλαδή ως το 1850), που ταύτισε από συμβόλαια αλλά και από την προφορική παράδοση και ανέρχονται σε 160. Το χάρτη αυτό για να γίνει άμεσα προσιτός στους ερευνητές και όλους τους ενδιαφερόμενους τον δημοσιεύσαμε στον έβδομο τόμο των Ναυπλιακών Αναλέκτων, 7, 2009, 199-206. (Δυστυχώς τα Ναυπλιακά Ανάλεκτα τα τελευταία χρόνια έχουν περιπέσει σε «χειμερία νάρκη», στην αδιαφορία και την απαξίωση των «υπεύθυνων» του Ιδρύματος Καποδίστρια. Οι ευθύνες της Δημοτικής Αρχής είναι σοβαρές, η πόλη από αυτή την τακτική έχει δυσφημισθεί απέναντι στην επιστημονική κοινότητα. Ουδείς έχει το δικαίωμα να «εμπαίζει» με την ιστορία της πόλης του Ναυπλίου). Η έρευνα αυτή όμως του Γ. Μαύρου πρέπει να συνεχισθεί και να γίνει κατά το δυνατόν πληρέστερη και μέχρι τότε θα αποτελεί ένα ζητούμενο της έρευνας. Η οικία του πρωτεργάτη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 Γρηγορίου Δικαίου ή Παπαφλέσσα στο Ναύπλιο που ως γνωστόν ήταν και υπουργός των Εσωτερικών της Κυβέρνησης των Πολιτικών το 1824, δεν είχε ταυτισθεί μέχρι πρόσφατα. Η ταύτιση αυτή έγινε δυνατή κατά σύμπτωση από την ταύτιση ενός άγνωστου σωζόμενου μνημείου και μια γραπτή μαρτυρία κατά την εισβολή του Ιμπραήμ το 1825 στην Πελοπόννησο, την τραγική περίοδο του Ελληνικού Εμφυλίου. 

Μελετώντας διεξοδικά την τοπογραφία της πόλης του Ναυπλίου στο Μεγάλο Δρόμο (Βασιλ. Κων/νου) αρ. 10 στην ιδιοκτησία, τριώροφη νεοκλασική οικία του Ευστ. Καλογερόπουλου, στην νότια αυλή (προς την οδό Σταϊκοπούλου) σώζεται το κεντρικό κυρίως τμήμα τούρκικου λουτρού, χαμάμ, το οποίο έχει μετατραπεί σε αποθήκη. Το σωζόμενο λουτρό έχει ύψος 3 μ., οι εσωτερικές διαστάσεις είναι 6,20 μ. Β – Ν. και 6 μ. Α-Δ. Από το λουτρό, ανάλογο με εκείνο που σώζεται νότια της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα, που διατηρείται σε καλή κατάσταση με τα λευκά επιχρίσματα και τα μεγάλα εσωτερικά τυφλά τόξα και τα ημιχώνια, έχει καταστραφεί ο χαμηλός τρούλος, η οροφή έχει επιστρωθεί με πάτωμα και σκυρόδεμα και χρησιμοποιείται ως αυλή του α’ ορόφου της νεότερης οικίας. Το νοτιότερο τμήμα του λουτρού από όπου γινόταν η είσοδος με πάροδο από την οδό Σταϊκοπούλου έχει κατεδαφισθεί, έχει διαμορφωθεί με πόρτα εισόδου και παράθυρο. Το λουτρό αυτό ανήκε στην αριστοκρατική συνοικία της πόλης, η οποία στα χρόνια της Β΄ Τουρκοκρατίας ονομαζόταν (συνοικία, μαχαλάς) του μεγάλου Βεζίρη, σύμφωνα με τους φορολογικούς καταλόγους της Β’ Τουρκοκρατίας, όταν η πόλη του Ναυπλίου αποτελούνταν από πέντε μαχαλάδες και κάθε συνοικία είχε το δικό της τζαμί και λουτρό. (Πιτερός Χ. Αρχαιολογικό Δελτίο, Χρονικά 2010, 404 – 405). Το λουτρό αυτό αναφέρει το πιθανότερο ο περιηγητής Πουκεβίλ, το οποίο πρέπει να ήταν το καλύτερο του Ναυπλίου. Ο Κ. Δανούσης σε μια μελέτη του «Ο Ιμπραήμ προ των πυλών του Ναυπλίου, Δελτίον Ιστορικών Μελετών Ναυπλίου 6, τ.χ. 84, 145 – 149» αναφερόμενος στα μέτρα που έλαβε η αρμόδια επιτροπή για το 1825 για την πόλη του Ναυπλίου μπροστά στον κίνδυνο της επιδρομής του Ιμπραήμ και την πιθανή πολιορκία του Ναυπλίου, όπως την επισκευή πηγαδιών και δεξαμενών ύδρευσης, την επισκευή των μύλων για το άλεσμα του σταριού και την διατροφή των κατοίκων σε περίπτωση πολιορκίας αναφέρει μεταξύ άλλων ότι στην πόλη του Ναυπλίου υπάρχουν δύο αλογόμυλοι, και ένας ανεμόμυλος. Ο ένας αλογόμυλος λειτουργούσε στο λουτρό με μεγάλη οικία που είχε αγοράσει ο Παπαφλέσσας, όπως προκύπτει από τη στατιστική περιγραφή του Ναυπλίου. Η κρίσιμη μαρτυρία ότι στην οικία του Παπαφλέσσα, ο οποίος δύο περίπου μήνες πριν (έγγραφο 6-7-1825), είχε ήδη σκοτωθεί στο Μανιάκι Μεσσηνίας στις 20 Μαΐου 1825 είναι καθοριστικής σημασίας για την ταύτιση της θέσης της οικίας Παπαφλέσσα, Υπουργού Εσωτερικών της Επαναστατικής Κυβέρνησης. Η οικία του Παπαφλέσσα στο Μεγάλο Δρόμο (Βασιλ. Κων/νου ) αρ. 10, στην αριστοκρατική συνοικία της πόλης, αμέσως βορειότερα από το τούρκικο λουτρό δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών, άλλωστε σε κάθε συνοικία υπήρχε μόνο ένα λουτρό. Ωστόσο το σπίτι του Παπαφλέσσα την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης δεν ήταν η τριώροφη σημερινή νεοκλασική οικία, η οποία έχει κτισθεί το πιθανότερο την εποχή της Βασιλείας του Όθωνα, όπως τα περισσότερα σωζόμενα νεοκλασικά κτίρια. 

Βασιλέως Κωνσταντίνου (Μεγάλος δρόμος) αρ. 10. Νεοκλασική οικία στη θέση της οποίας βρισκόταν το σπίτι Παπαφλέσσα

Το σπίτι του Παπαφλέσσα το πιθανότερο ήταν ένα διώροφο τουρκικό σπίτι, οντάς, με τα ξύλινα υποστηρίγματα σαχνισιά να προεξέχουν λοξά ώστε στον ανώτερο όροφο η κύρια κατοικία να είναι ευρύχωρη. Το σπίτι ήταν ανάλογο με αυτά που εικονίζονται στην πλατεία Συντριβανίου (1833) με το Κυβερνείο του Καποδίστρια. Και σήμερα σώζονται ελάχιστα μονόροφα ανάλογα σπίτια στο Ναύπλιο, νοτιοανατολικά από το Βουλευτικό, στην οδό Ζυγομαλά αλλά και το χαρακτηριστικό διώροφο σπίτι με τα σαχνισιά στην ανατολική πλευρά στην αρχή της οδού Σταϊκοπούλου. Επίσης είναι αξιοσημείωτο ότι το 1849, αναφέρεται τροποποίηση της δημοτικής οδού, πάροδος, που διακόπτει το κοινόν λουτρό, από την πλευρά της Σταϊκοπούλου και απέναντι (βόρεια) από την οδό Φαβιέρου που οδηγεί προς τον Άγιο Σπυρίδωνα. Ο δρόμος αυτός, σύμφωνα με την τροποποίηση, κάμπτεται ανατολικότερα προς βορράν με διέξοδο προς την οδό Όθωνος (νυν Βασιλ. Κων/νου) (ΦΕΚ αρ. 29, 17-8-1849). Ωστόσο από το δρόμο αυτό διατηρείται σήμερα μόνο το βορειότερο τμήμα με λίγα πέτρινα σκαλοπάτια προς το Μεγάλο Δρόμο. Το νοτιότερο τμήμα του έχει ήδη κτισθεί και ο δρόμος σήμερα είναι τυφλός. 

 Πλατεία Συντριβανίου, το Κυβερνείο και σπίτια της Τουρκοκρατίας με σαχνισιά

Το σπίτι του Παπαφλέσσα μας φέρνει στο νου μνήμες της κρίσιμης εποχής του εμφυλίου πολέμου μεταξύ των Στρατιωτικών και των Πολιτικών. Ο Παπαφλέσσας με τα παλληκάρια του όσα παρέμειναν τελικά στη μάχη, παρατάχθηκαν απέναντι στον Ιμπραήμ στο Μανιάκι σε ακατάλληλη θέση, διότι δεν ήταν στρατιωτικός σε μια ηρωική μάχη, διότι η κυβέρνηση στην οποία συμμετείχε έκανε ολέθρια λάθη κρατώντας φυλακισμένο και χωρίς δίκη τον Κολοκοτρώνη στην Ύδρα. Στο Μανιάκι σκοτώθηκαν οι αγωνιστές κυρίως από την Αργολίδα που είχε πάρει μαζί του ο Παπαφλέσσας, με τους καπεταναίους Δ. Κακάνη και ο Μήτρο Λιατόπουλο (Μητρολιάτρα) από το Λιγουριό και άλλους. Οι Πελοποννήσιοι εξ Αρκαδίας αρνούνταν να πολεμήσουν χωρίς τον Κολοκοτρώνη. Οι Ρουμελιώτες είχαν κατέβει στην Πελοπόννησο συνολικά οκτώ χιλιάδες στρατός, που θα μπορούσαν ενωμένοι να διαλύσουν τον Ιμπραήμ, διασπασμένοι σε μικρές ομάδες, πληρώνονταν από το δάνειο της Αγγλίας και λεηλατούσαν τα χωριά της Πελοποννήσου. Ο Ιμπραήμ κατέστρεφε και ρήμαζε την Πελοπόννησο. Τα λευκά κόκκαλα των αγωνιστών στο Μανιάκι παρέμειναν για πολλά χρόνια στο πεδίο της μάχης. Η τραγωδία του Εμφυλίου της Ελληνικής Επανάστασης πρέπει να γίνει πικρό μάθημα για όλους μας και κυρίως για τους πολιτικούς, διότι οι συμφορές από τις έριδες είναι αμείλικτες και χωρίς τέλος για την πατρίδα μας και το λαό μας, ο οποίος κάθε φορά, όπως πρόσφατα με τη χρεοκοπία της χώρας, πληρώνει αμείλικτα το πικρό τίμημα. Η πόλη του Ναυπλίου με τα μνημεία διατηρεί ζωντανή τη μνήμη της Επανάστασης του 1821 και της Ελευθερίας, διαμορφώνει την εθνική συνείδηση και δείχνει το δρόμο που πρέπει να βαδίσει η πατρίδα μας.

Υ.Γ. Ευχαριστώ το συμβολαιογράφο Δ. Τόμπρα.

*Ο Χ. Πιτερός είναι αρχαιολόγος