Τα γεγονότα της πρώιμης αντίστασης κατά κανόνα, ελάχιστα έχουν ερευνηθεί από τους ιστορικούς. Αυτό οφείλεται αφενός στα ελάχιστα στοιχεία που έχουν διασωθεί στο πέρασμα του χρόνου και αφετέρου ότι το βάρος έπεσε στα πλέον σημαντικά που ακολούθησαν με το έπος της Εθνικής Αντίστασης.
Ένα τέτοιο γεγονός θα επιδιώξουμε να διερευνήσουμε μέσα από την ιστοριογραφία αλλά και από τις μαρτυρίες προσώπων που έχουν σχέση μˈαυτό. Ιδιαίτερη μνεία έχει η συνέντευξη που προσωπικά πήρα από τον Βασίλειο Χανιά του Νικολάου (1934-…) το Μάιο του 2015, ο πατέρας του οποίου ήταν πρωτοξάδερφος του Θοδωρή Χανιά κεντρικού προσώπου των γεγονότων που θα εξιστορήσουμε.
Οι Χανιάδες και κάποιες ακόμη οικογένειες ήταν ορεσίβιοι σκηνίτες βοσκοί στην Κυλλήνη (Ζήρεια), Φαρμακά, και Σαΐτα κατά τους θερινούς μήνες, ξεχείμαζαν δε στην Ερμιονίδα, στο Κυβέρι και τη Βελανιδιά, κάποιοι από αυτούς έως τις μέρες μας. Είχαν καταγωγή από η Ρούμελη (μαρτυρία Β.Χ). Στα παιδικά μου χρόνια, τέλος δεκαετίας του ’50 θυμάμαι, τα παιδιά τους έρχονταν στο δημοτικό σχολείο της Ανδρίτσας τέλος Νοέμβρη-αρχές Δεκέμβρη και έφευγαν τέλος Μάρτη. Εμείς τα ονομάζαμε « Ρουμελιωτάκια ».
Οι Χανιάδες ήταν άνθρωποι ανεξάρτητοι, δεν υπολόγιζαν το νόμο και έλυναν μεταξύ τους τις διαφορές. Ένα τέτοιο περιστατικό που είχε σχέση με την προσωπικότητα του Θ. Χανιά μου ανέφερε ο Β.Χ: « ο Θοδωρής Χανιάς μαζί με τους συγγενείς του ΛαμπροΧαναίους αρκετά χρόνια πριν την Κατοχή είχαν σκοτώσει για προσωπικές διαφορές έναν άλλο κτηνοτρόφο από την Καστανιά, ονομαζόμενο Μούγιο. Για την υπόθεση αυτή ο Θ. Χανιάς είχε καταδικαστεί σε 13 χρόνια φυλακή. Κάθισε 7 χρόνια στην Ακροναυπλία και βγήκε τότε νόμος ότι αν καταβληθεί ένα ποσό χαρίζεται το υπόλοιπο της ποινής. Ο πατέρας μου, ο Νικόλας και ο μπάρμπας μου ο Βασίλης πήγαν και κατέθεσαν 36000 και αποφυλακίσθηκε ο Θόδωρος. Του έδωσαν και 15 πρόβατα. Μάζεψε από χάρες πάνω από 200 και έγινε και πάλι κτηνοτρόφος. »
Ο Θ. Χανιάς είχε περίπου 200 πρόβατα. Το χειμώνα τα πήγαινε για αρκετά χρόνια στο Κούτσι στο λιβάδι του Παναγιώτη Μποζονέλου ή Γράτσιου (κάποτε αναφέρεται και ως Γκράτσιος), που από τις πρώτες μέρες της Κατοχής έγινε συνεργάτης των Ιταλών. Ο Θ. Χανιάς ήταν κουμπάρος του Γράτσιου και πριν φύγει για την Σκοτεινή που ξεκαλοκαίριαζε του έβαζε δύο βαρέλια τυρί. Σαν αντίτιμο του έδινε γένημα (σιτάρι) για το ψωμί του καλοκαιριού. Έτσι έγινε και το 1942 προς το τέλος του Φλεβάρη, σύμφωνα με την αφήγηση του Β.Χ. Ο Θ.Χ έστειλε ένα άλλο τσοπάνη (δεν θυμάται το ονομά του) Σκοτεινιώτη που είχαν μαζί τα πρόβατα με τα μουλάρια για να πάρει το γένημα από το Γράτσιο. Αυτός αντί να δώσει το γένημα τον έδειρε και τον έδιωξε. Ο Θόδωρος που ήταν παλληκάρι επήρε την αραβίδα (ιταλικό όπλο) πήγε με τα πόδια στο Κούτσι, τον βρήκε σπίτι και του πέταξε ένα γερό ξύλο. Ο Γράτσιος έστειλε τα παιδία του στην Καραμπινερία και τη Χωροφυλακή στη Νεμέα, ειδοποίησαν και βγήκαν με τις μηχανές. Έπιασαν τον Θ.Χ, τον έφεραν στη Νεμέα και δεν τον κακοποίησαν. Ο Θ.Χ είχε ένα παλιό φίλο στην Νεμέα, τον Λημνιάτη τον Αλέξη που τον τροφοδοτούσε όσο ήταν κρατούμενος. Ένας Έλληνας αστυνόμος είπε στον Λημνιάτη ότι τον Θόδωρο θα τον στείλουμε αύριο στη διοίκηση των Ιταλών στο Κιάτο και αυτός ενημέρωσε τον Θόδωρο. Αυτός του ζήτησε να του φέρει κάτι να κόψει τα κάγκελα του παραθύρου για να αποδράσει. Πήγε σε ένα Μπριόλα σιδηρουργό στη Νεμέα, του έδωσε ένα κομμάτι σιδηροπρίονο και το έκρυψε στο ψωμί. Το πήγε στο Θόδωρο. Τη νύχτα εκείνος έκοψε το κάγκελο και απέδρασε, πήγε προς το Λεβίδι σε ένα φίλο του κτηνοτρόφο, αναφέρει ο Β.Χ. Πρόκειται για το Ντόκο Κων/νο από το Αγάλι, χωριό κοντά στο Λεβίδι.
Μετά την απόδραση του Θ.Χ ο διοικητής της καραμπινιέρας Μιχαλάκι Σαρδίνι, που ήξερε ελληνικά, έδωσε εντολή στον πρόεδρο της Σκοτεινής να μαζέψει όλα τα όπλα και να τον ειδοποιήσει για να τα παραλάβει. Για το σκοπό έστειλε το Γράτσιο και δύο Ιταλούς, φόρτωσαν τα όπλα, πήραν και ζώα από την Σκοτεινή και έφτασαν έξω από το Πλατάνι στην Αγία Σάνη (ερημοκκλήσι της Αγίας Άννας). Εκεί τους είχαν στήσει ενέδρα ο Κουβελάκης φυγόδικος ενωμοτάρχης της χωροφυλακής στις Λίμνες και ο Ιάσονας Μπούκουρας από το Άργος. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει και ο πατέρας του Ιάσον, Κων/νος ιατρός, σε επιστολή του που είχε δημοσιευθεί στο « ο Μωριάς στα όπλα » (σελ 7, τόμος Γ). Τότε ειπώθηκε ότι στη συμπλοκή που ακολούθησε (6 Μάρτη 1942) σκοτώθηκε ένας καραμπινιέρος, ότι στη συμπλοκή συμμετείχε και ο Θ. Χανιάς που είχε αποδράσει πριν λίγες μέρες και ότι αυτός σκότωσε τον Καραμπινιέρο.
Για το λόγο αυτό αλλά και για να τρομοκρατήσουν τους κατοίκους της περιοχής οι Ιταλοί επικήρυξαν το Χανιά με ανταμοιβή λεφτά και αλεύρια (10 εκατομμύρια της εποχής και 10 τσουβάλια αλεύρι) σύμφωνα με « ο Μωριάς στα όπλα», σελ 67, τομ. Α. Έβγαλαν αποσπάσματα και τον αναζητούσαν στην ευρύτερη περιοχή. Σ’αυτή την περίοδο είχε συμπαραστάτες πέρα από το Ντόκο Κ. και τον Αθανασούλη Κων/νο (Κοψαύτη) από τη Λαύκα. Ο ανιψιός του Αντώνης που κατοικεί στην Τουλίτσα Κορινθίας, μας ανέφερε ένα γεγονός που συνέβη πριν τη σύλληψη τους. « Μια μέρα ήρθαν ο Θ.Χ και ο θείος μου στη Λαυκά καβάλα σε άλογα, η μητέρα μου τρομοκρατήθηκε, τους είπε θα με κάψετε , τι θέλετε να σας δώσω και να φύγετε». Μια άλλη σημαντική αναφορά είναι του Βαγγέλη Βέμμου, από τα Δολιανά, που κατοικούσε στην Ανδρίτσα Αργολίδας. Σε ανύποπτο χρόνο είχε αναφέρει ότι έκρυβε τον Θ. Χανιά στον άγιο Βλάσση της Ανδρίτσας για κάποιο διάστημα. Ο Β. Βέμμος ήταν τότε οργανωμένος στο ΚΚΕ (Γενάρης του ’42) και από το Φλεβάρη του ’42 είχε συσταθεί 5-μελής ΕΑΜική οργάνωση στην Ανδρίτσα. Το γεγονός αυτό ανατρέπει την άποψη ότι ο Θ.Χ δεν είχε σχέση με τις αντιστασιακές οργανώσεις. Ανέφερε μάλιστα ο ίδιος ότι όταν έφυγε του είπε ότι θα πάει να δει τι γίνονται οι δικοί του και έμαθε αργότερα ότι τον συνέλαβαν και τον εκτέλεσαν στην Τρίπολη (εφημ. « Καθημερινά Νέα Τρίπολης», άρθρο «ο σκληρός Δεκέμβρης του ˈ43», 11-12-2004). Ο δε Β.Χ αναφέρει ότι είπε στον φίλο του από το Λεβίδι ότι θα πάει να δει τους συγγενείς του. Την εποχή αυτή, Μάρτης, πέρναγαν οι τσελιγκάδες οι Καλυβαίοι έξω από την Καστανιά, οι οποίοι παραχείμαζαν τα ζωντανά τους στον Πόρο και τα ξεκαλοκαίριαζαν στην Αράχωβα της Ζήρειας. Οι Καλυβαίοι ήταν στενοί συγγενείς του Θ.Χ. Επήγε εκεί, τους συνάντησε, τον καλοδέχτηκαν και προσπάθησαν να τον συλλάβουν, αυτός τράβηξε το πιστόλι να τους σκοτώσει αλλά πρόλαβαν και του έσπασαν τα χέρια. Ειδοποίησαν την ιταλική αστυνομία που ήταν στη Λαύκα και τον παρέλαβαν τραυματία. Από εκεί οδηγήθηκε στην Τρίπολη και δικάστηκε από ιταλικό στρατοδικείο. Αναφέρω εδώ τη μαρτυρία του Αργύρη Πετρονώτη (Βέγας, 1924-…) που ήταν αυτόπτης στην δίκη. « Στην αρχή της Ιταλικής Κατοχής παρακολούθησα τη δίκη του Χανιά που έγινε στο κτήριο της οικοκυρικής σχολής, όπου αργότερα στεγάστηκε ο ραδιοφωνικός σταθμός Τρίπολης, στην πλατεία Ανεξαρτησίας. Η δίκη έγινε στο υπερυψωμένο ισόγειο. Μου έχει μείνει η εντύπωση ότι δε φαινόταν για δίκη παρωδία. Προφανώς ήταν στρατοδικείο με δικαστές ιταλούς αξιωματικούς και παρουσία μαρτύρων. Απ’ ότι θυμάμαι ο κατηγορούμενος Χανιάς δεν έδειχνε καταπονημένος. Δε θυμάμαι να υπήρχαν μάρτυρες και συνήγορος υπεράσπισης. Καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε με τουφεκισμό. Τότε δεν είχα ακούσει ακόμη για αντάρτες στα βουνά. Απ’ ότι θυμάμαι ήταν η πρώτη εκτέλεση που έγινε στην Τρίπολη.» Τέλος η αναφορά του Σπύρου Καλδή με καταγωγή από τη Σιλίμνα που θυμάται από τον πατέρα του « …ένα πρωί πριν την ανατολή του ηλίου πήγε στο χωράφι που είχε λίγο πιο πάνω από τον Άγιο Βλάσση στις στροφές του αμαξιτού δρόμου, τον απομάκρυναν Ιταλοί καραμπινιέροι, που έστησαν και εκτέλεσαν κάποιον, απ’ ότι έμαθε ήταν ο Θ. Χανιάς»
Στο βιβλίο «Στ’άρματα, στ’άρματα» (σελ.17, τόμος 1) υπάρχει δημοσίευμα : «23 Μάη 1942. Στην Τρίπολη καταδικάστηκαν απ’τους Ιταλούς σε θάνατο και εκτελέστηκαν οι πατριώτες Θ.Χανιάς, Κ.Αθανασούλιας και Κ. Ντόνιος. Ο Θ. Χανιάς ήταν από τους πρώτους αντάρτες της Πελοποννήσου, βοσκός στο επάγγελμα. »
Σε βοήθεια μας το Ληξιαρχείο Τρίπολης μας παρέδωσε τις ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Θ. Χανιά, που αναφέρει ότι εκτελέσθηκε στις 26/5/1942 υπό των Ιταλικών στρατευμάτων, του Αθανασούλη Κων/νου που εκτελέσθηκε στις 25/5/1942 υπό των Ιταλών και του Κων/νου Ντόκου που εκτελέσθηκε στις 27/5/1942 υπό των Γερμανών προφανώς από λάθος. Ως γνωστόν οι ληξιαρχικές πράξεις θανάτου συνετάχθησαν μετά την απελευθέρωση το 1945-6 μετά από δηλώσεις συγγενών. Το πιο πιθανό είναι να εκτελέστηκαν χωριστά και μάλιστα χωρίς δίκη οι άλλοι δύο. Σ’ αυτό μας οδηγούν οι μαρτυρίες του Βασιλείου Χανιά, που αναφέρει ότι ο Αθανασούλης Κων/νος συνελήφθη και εκτελέστηκε λίγο έξω από τη Λαύκα, πριν την εκτέλεση του Θοδωρή. Αλλά και οι μαρτυρίες των Πετρονώτη, Καλδή, σημειώνουν ότι στη δίκη και την εκτέλεση ήταν μόνο ο Θοδωρής Χανιάς. Επίσης, οι ληξιαρχικές πράξεις θανάτου αναφέρουν διαφορετικές ημερομηνίες,
Η στάση του Θ. Χανιά, τόσο από την μαρτυρία του Α. Πετρονώτη και Β. Χανιά, αλλά και το γεγονός ότι παρά τα βασανιστήρια δεν κατέδωσε τον Β. Βέμμο και άλλους, που τον βοήθησαν στο διάστημα που ήταν επικηρυγμένος, δείχνει την παλληκαριά αλλά και το πατριωτικό ήθος. Για τον μεν Αθανασούλη πληροφορίες τον θέλουν ιδιόμορφο και σκληρό. Για τον δε Κ. Ντόκο παρά τις προσπάθειες μας στην ευρύτερη περιοχή του Λεβιδίου να βρούμε πληροφορίες στάθηκε αδύνατο.
Τα γεγονότα που προαναφέραμε έλαβαν χώρα από τέλος Φεβρουαρίου-αρχές Μαρτίου του 1942 έως τέλη Μάη του 1942 με ακριβή τεκμηρίωση. Μετά την απόδραση του Θ.Χ οι Ιταλοί συνέλαβαν πολλούς συγγενείς φίλους και κουμπάρους του, τους έκλεισαν στα μπουντρούμια της Νεμέας και τους κακοποίησαν. Ήρθαν και στο μαντρί και συνέλαβαν τα δύο αδέλφια Νικόλα και Βασίλη Χανιά (πρωτοξαδέρφια του Θόδωρου) τα οποία έκλεισαν στην καραμπινερία και τους απείλησαν ότι αν δεν μαρτυρήσουν για το Θόδωρο θα πέσει μπαστουνάρα. Αυτοί ειδοποίησαν τον Οικονόμου-Γκούρα που ήταν πρέσβης τότε στην Ιταλία και είχε στανοτόπι που πήγαιναν το καλοκαίρι στη Ζήρεια. Αυτός μεσολάβησε και τους απέλυσαν όλους μετά την εκτέλεση του Θόδωρου (μαρτυρία Β.Χ).
Το υπ’ αριθμόν 3 ανακοινωθέν του Αρχηγείου ΕΛ.ΑΣ Αργολιδοκορινθίας αναφέρει «Αντάρτικα τμήματα του Αρχηγείου ΕΛ.ΑΣ Κορινθίας κατέβηκαν στις 27 Ιουλίου (1943) στο Κούτσι της Νεμέας, και σκότωσαν τον προδότη Γκράτσο ( τον κρέμασαν στην κληματαριά του σπιτιού, μαρτυρία Β.Χ.). Μέσα στο σπίτι του Γκράτσου βρέθηκαν τα πιο κάτω είδη προϊόντα ληστείας, εκβιασμού, και απάτης : 100 μανδύες 80 ζευγάρια άρβυλα, 200 οκάδες μαλλιά, 120 παπλώματα, 3300 οκάδες στάρι, 600 οκάδες λάδι, 2400 οκάδες κριθάρι, 1000 οκάδες βρώμη, 50 βαρέλια τυρί, 80 κεφαλοτύρια, 150 οκάδες μετάξι, 50 εγγλέζικες φόρμες, 300 εκατομμύρια δραχμές και πολλά είδη μεγάλης αξίας.» (« ο Μωριάς στα όπλα», σελ.67, τόμος Γ).
Τους Καλυβαίους, τον πατέρα (πιθανόν Θανάση), τα δύο παιδιά του και τον αδελφό του Σωτήρο, όταν συγκροτήθηκε το 6ο σύνταγμα της ΕΛΑΣ Αργολιδοκορινθίας τον Ιούνιο του 1943 με την ενίσχυση ομάδας Ρουμελιωτών, τους συνέλαβαν και τους εκτέλεσαν στης Λυκούριας το διάσελο. Πρώτος καπετάνιος ήταν ο Διάκος, ο καπετάν Χαρόγιαννης, ο καπετάν Νικηταράς (σ.σ. Γιάννης Σάγκας από τα Δολιανά Αρκαδίας) και ο γιός του αδελφού Θ.Χανιά, Γιώργης, με το ψευδώνυμο «Θόδωρος» (αναφ. Β.Χ και « η Πελοπόννησος στο πρώτο αντάρτικο» του Κ. Μπρούσαλη, σελ.34).
Ο Ιάσων Μπούκουρας, δικηγόρος από το Άργος, με καταγωγή από την Αλέα και Λυρκεία ήταν ηγετική μορφή της αντίστασης στην Αργολιδοκορινθία, διετέλεσε εθνοσύμβουλος στη συνέλευση στις Κορυσχάδες. Αργότερα συνελήφθη και εκτελέστηκε από τους Γερμανούς.
Ο Απόστολος Κουβελάκης αξιωματικός της χωροφυλακής, διοικητής του σταθμού χωροφυλακής στις Λίμνες Αργολίδας. Κατηγορήθηκε ότι υπέθαλπε Άγγλους και φυγοδικούσε γιατί τον αναζητούσαν οι ιταλικές αρχές κατοχής. Συνεργάζεται με τον Ιάσονα Μπούκουρα στην ενέδρα στις 6 Μαρτίου 1942. Κρύβεται στο Φάρμακα από συγγενείς του Ιάσονα Ζαχέους. Αργότερα, Απριλης ’43, συνεργάζεται με ΕΑΜίτες και συγκροτούν αντιστασιακή ομάδα με επικεφαλής τον ίδιο. Λίγο αργότερα εγκατέλειψε την ομάδα κρυπτόμενος στην περιοχή Αλέας. Εκεί τον συνάντησε ο Βαζαίος αλλά δεν υπήρξε συνέχεια. Τον Κουβελάκη αργότερα τον συναντούμε στα προδοτικά τάγματα Ασφάλειας την Παπαδογκώνα (« ο Μωριάς στα όπλα», σελ.8, τόμος Γ).
Ο Βαγγέλης Βέμμος από τα Δολιανά Αρκαδίας, που κατοικούσε στην Ανδρίτσα Αργολίδας, εθελοντής στην Αεροπορία πριν τον πόλεμο, έρχεται σε επαφή με δημοκρατικές αριστερές ιδέες και συνδέεται με τον Νίκο Πανούση (Νο Παούρα) από την Αράχωβα Λακωνίας και τον Αλέκο Μαγκλάρα από το Άργος. Στην αρχή της Κατοχής τροφοδοτεί και κρύβει Άγγλους, αρχές του ’42 οργανώνεται στο ΚΚΕ από τον Καραμπελιά Χρήστο, εξόριστο κομμουνιστή, και μετέχει στην 5-μελή ΕΑΜική οργάνωση στην Ανδρίτσα από τον Φλεβάρη του 1942. Αρχές του ’43 για τη δράση του αναζητείται από τις αρχές της Κατοχής, φυγοδικεί. Την άνοιξη του ’43 εντάσσεται στον ΕΛΑΣ.
