Έκθεση "Παιδιόθεν…" στο Ναύπλιο: "Τα παιδία παίζει…" από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Τον Οκτώβριο του 1989 το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα «Βασίλειος Παπαντωνίου» εγκαινίασε στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό Ναυπλίου έναν πρότυπο χώρο αφιερωμένο στο παιδί.

Ο χώρος αυτός, που περιλαμβάνει το κτίριο της παλιάς αποθήκης του σταθμού και την πλατφόρμα της, παραχωρήθηκε από τον Δήμο Ναυπλιέων στο ΠΛΙ, που τον μετέτρεψε με πολλή φροντίδα σ’ έναν παιδότοπο με πολλαπλές λειτουργίες, τον «Σταθμό».

Ο «Σταθμός» λειτουργεί ως χώρος προβολής των συλλογών του ΠΛΙ που αφορούν το παιδί και ως χώρος λειτουργίας των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Οι συλλογές του ΠΛΙ περιλαμβάνουν παιχνίδια και αντικείμενα που αφορούν το παιδί και των δυο φύλων (π.χ., ενδυμασίες, αντικείμενα σχετικά με τη διατροφή και την υγιεινή του παιδιού, σχολικά είδη), την εθιμική πλαισίωση των σταθμών στη ζωή των παιδιών (π.χ., γέννηση, βάφτιση), καθώς και τη συμμετοχή του παιδιού στην ευρύτερη ζωή των αγροτικών κυρίως κοινοτήτων, αλλά και αντικείμενα μορφών λαϊκού θεάτρου, που σήμερα είναι ταυτισμένες με το παιδί ενώ παλιότερα αποτελούσαν τμήμα της διασκέδασης και των μεγάλων (κουκλοθέατρο, Καραγκιόζης).

Έμφαση δεν δίνεται μόνο στα συλλεκτικά κομμάτια -που συνήθως έχουν μεγάλη αισθητική αξία, όμως στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν μπορούν τα παιδιά να παίξουν μαζί τους, γεγονός στο οποίο οφείλουν κατά κύριο λόγο τη διάσωσή τους- αλλά και στα ταπεινά παιχνίδια που έχουν παιχτεί από τα παιδιά ή αποτελούν μαρτυρίες της μνήμης των σημερινών ενηλίκων για τα παιχνίδια των παιδικών τους χρόνων (όπως είναι η περίπτωση νεότερων κατασκευών πάνινων κουκλών, πατινιών και άλλων παραδοσιακών αθυρμάτων).

Αρκετά από τα παιχνίδια προέρχονται από δωρεές ιδιωτών, οι οποίες προσφέρουν, σε αντίθεση με τα παιχνίδια που αγοράζονται μέσω παλαιοπωλών, το πλεονέκτημα της συλλογής στοιχείων για τα κοινωνικά συμφραζόμενα και την ιστορία του αντικειμένου και κυρίως της καταγραφής των τρόπων που παίχτηκε και μεταποιήθηκε από τους μικρούς του ιδιοκτήτες. Η ένταξη των παιχνιδιών στο κοινωνικό τους πλαίσιο επιτυγχάνεται πληρέστερα στις ομάδες παιχνιδιών που έχουν συγκεντρωθεί μετά από επιτόπια έρευνα. Στον «Σταθμό» εκτίθεται ένα μικρό τμήμα από τις συλλογές του ΠΛΙ που αφορούν το παιδί.

Νέα έκθεση «Παιδιόθεν…»

Την έκθεση εγκαινίασε ο Δήμαρχος Ναυπλιέων Δημήτριος Κωστούρος, παρουσία του Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Πολιτισμού Γιώργου Διδασκάλου, της Πρόεδρου του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος Ιωάννας Παπαντωνίου, μελών του Δ.Σ. του Ιδρύματος, της Πρόεδρου του ΔΟΠΠΑΤ Μαρίας Ράλλη, του αντιδημάρχου Κωνσταντίνου Ρούτουλα και πολύ κόσμου.

Η νέα έκθεση περιλαμβάνει παιχνίδια και αντικείμενα από τις συλλογές του ΠΛΙ, κυρίως του 19ου και του 20ού αιώνα, που αφορούν την παιδική ηλικία.

Μέσα από τις διαφορετικές ενότητες παρακολουθούμε την εξέλιξη της ζωής των παιδιών και των παιχνιδιών τους.

Μεταξύ άλλων εκτίθενται αντίγραφα αρχαίων παιχνιδιών, αντικείμενα που σχετίζονται με τη γέννηση, τη βάφτιση και τα πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού και πολλά παιχνίδια.

Παρουσιάζονται επίσης δυο συλλογές που αφορούν αφ’ ενός την παιδική ηλικία δυο κοριτσιών, που γεννήθηκαν το 1938 και το 1948 αντίστοιχα, και αφ’ ετέρου τις επιλογές μιας συλλέκτριας με υψηλό αισθητικό κριτήριο και αγάπη για το παιχνίδι.

Τα παιχνίδια στην αρχαιότητα

Οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν μεγάλη σημασία στον ρόλο του παιχνιδιού, γι’ αυτό και το είχαν εντάξει στην αγωγή των παιδιών. Εξίσου σημαντικό όμως θεωρούσαν το παιχνίδι και για τους ενήλικες, οπότε αφιέρωναν μεγάλο μέρος του χρόνου τους στα ομαδικά παιχνίδια.

Η κατασκευή των παιχνιδιών γινόταν από πηλό, ξύλο και κομμάτια υφάσματος.

Οι «πλαγγόνες» (κούκλες) μιμούνταν το ανθρώπινο σώμα, με μέλη άλλοτε σταθερά σαν μικρά αγάλματα και άλλοτε κινητά, τα λεγόμενα νευρόσπαστα.

Πολύ συνηθισμένα ήταν τα πήλινα παιχνίδια με μορφές ζώων, όπως το άλογο, το βόδι, η χελώνα αλλά και τα πουλιά.

Αγαπημένο παιχνίδι των παιδιών ήταν το συρόμενο αλογάκι και τα αμαξάκια με ρόδες που τα έσερναν τα ίδια ή τα σκυλιά τους.

Η γέννηση

Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα η γέννα γινόταν κυρίως στο σπίτι. Η μέλλουσα μητέρα, με τη βοήθεια γυναικών από τον συγγενικό της περίγυρο ή της μαμής, έφερνε στον κόσμο το μωρό της.

Στην Αργολιδοκορινθία, μετά τη γέννα, έζωναν την κοιλιά της μητέρας με ζωνάρι ειδικής τεχνικής (“sprang”), που το έβαφαν κόκκινο με ριζάρι.

Το βρέφος το έπλεναν σε μια μεγάλη λεκάνη και το τύλιγαν με λωρίδες υφάσματος, τις φασκιές.

Η κούνια ήταν ξύλινη, με βάση που επέτρεπε στη μητέρα να την κουνά με το πόδι για να νανουρίζει το μωρό. Πολλές φορές τη θέση της έπαιρνε η σκάφη του ζυμώματος.

Ένα είδος φορητής κούνιας κατασκευασμένη από υφαντό ή δέρμα ήταν η «νάκα» ή «νιάκα» (από την αρχαιοελληνική λέξη νάκη = προβειά), που επέτρεπε την εύκολη μεταφορά του μωρού.

Εξίσου σημαντικά ήταν και τα πρώτα ρούχα του μωρού.

Και το όνομα αυτού…

Η βάφτιση γινόταν τους πρώτους μήνες μετά τη γέννηση εξαιτίας της μεγάλης θνησιμότητας των βρεφών. Το πρώτο παιδί έπαιρνε το όνομα του παππού ή της γιαγιάς από την πλευρά του πατέρα, ενώ το δεύτερο από τους γονείς της μητέρας. Σε κάποιες περιπτώσεις δινόταν το όνομα συγγενικού προσώπου που είχε πεθάνει σε νεαρή ηλικία ή ενός Αγίου στον οποίο είχαν «τάξει» το παιδί. Ο νονός ή η νονά δεν επιτρεπόταν να βαφτίσει παιδί άλλου φύλου, με εξαίρεση τους πολιτικούς, που βάφτιζαν πολλά παιδιά και χωρίς διακρίσεις.

Η βάφτιση γινόταν είτε στο σπίτι ή στην εκκλησία, συνήθως την Κυριακή μετά τη λειτουργία.

Τα μαρτυρικά ήταν μικρά σταυρουδάκια ή εικονίτσες που ο νονός μοίραζε στους καλεσμένους.

Στα μέσα του 19ου αιώνα ο νονός, ανάλογα με την περιοχή, χάριζε στο βαφτιστήρι του περίτεχνα επιμετώπια (π.χ. Σκύρος) ή ένα εξωτερικό ένδυμα που κάλυπτε κεφάλι και πλάτη, με πολύτιμα φυλαχτά.

Μετά την εκβιομηχάνιση της Ελλάδος τα δώρα του νονού στο μωρό ήταν ο σταυρός και τα βαφτιστικά του ρούχα, όπως επίσης εντυπωσιακά παιχνίδια (π.χ. αρκουδάκια).

Στο τέλος του μυστηρίου οι γονείς προσέφεραν γλυκά και αργότερα μαζί με αυτά μπομπονιέρες.

Τα παιδία παίζει…

Με τα πρώτα του παιχνίδια το παιδί ανακαλύπτει το περιβάλλον και το σώμα του. Εξασκεί την ακοή, την αφή, την όραση, την όσφρηση, τη γεύση, γνωρίζοντας τα αντικείμενα και τους ανθρώπους γύρω του. Επαναλαμβάνει κινήσεις και ήχους, συνδυάζει την κίνηση του σώματός του με τη φωνή και επεξεργάζεται τις εικόνες που βλέπει.

Η κουδουνίστρα δινόταν στα παιδιά της βρεφικής ηλικίας για να τους αποσπάσει την προσοχή με τον ήχο και να μην κλαίνε.

Η μητέρα κατασκεύαζε κυρίως υφασμάτινα παιχνίδια από κουρέλια, μαλλί, παλιές κάλτσες και άχυρο. Κούκλες («κουτσούνες») για τα κορίτσια, ζωάκια για τα αγόρια, τόπια και για τα δύο.

Τα κορίτσια έπαιζαν με χειροποίητες πάνινες κούκλες. Οι πρώτες βιομηχανοποιημένες κούκλες ήρθαν στην Ελλάδα στα τέλη του 19^ου αιώνα. Μέχρι τότε θεωρούνταν είδος πολυτελείας και τις έφερναν κατά παραγγελία από την Ευρώπη.

Τα αγόρια έπαιζαν κυρίως εκτός σπιτιού, οπότε κατασκεύαζαν τσέρκια από λαμαρίνες παλιών βαρελιών ή τσίγκινα παπούτσια από κονσέρβες.

Τα ξύλινα πατίνια τα έφτιαχναν τα ίδια τα παιδιά, με τη βοήθεια κάποιου μεγαλύτερου από την οικογένεια. Αργότερα αντικαταστάθηκαν με τα βιομηχανικά.

Μια μεγάλη ομάδα παιχνιδιών, που κατασκευάζονταν με διάφορους τρόπους, ήταν οι κούκλες με το «εθνικό» ένδυμα των Ελλήνων, τη φουστανέλα, και πιο σπάνια την «Αμαλία» και τις λεγόμενες «βλαχούλες».

Όμως από τη στιγμή που εισάγονται παιχνίδια από το εξωτερικό, σημαντικά ήταν αυτά από τη Γερμανία, που διαχρονικά τα συναντάμε έως και σήμερα, π.χ. η ομάδα παιχνιδιών Steiff.

Τα αυτοσχέδια παιχνίδια, ατομικά (π.χ. σφεντόνα, ροκάνα) ή και ομαδικά (π.χ. βώλοι, «Βεζίρης») έχουν εξέχουσα θέση στην καθημερινότητα κυρίως των αγοριών.

Σημαντικό ρόλο έπαιζαν τα πανηγυριώτικα παιχνίδια από διάφορα υλικά, όπως τα γιο-γιο και τα νευρόσπαστα.

Τα κορίτσια έπαιζαν με κουζινικά και είδη οικιακής χρήσεως σε μικρογραφία ή με χαλκομανίες.

Δεν μπορούμε φυσικά να παραλείψουμε το σχολείο, που αποτελούσε μεγάλο κομμάτι της ζωής των μικρών παιδιών.

Μια ξεχωριστή συλλογή…

Η Λιλή Καρύμπακα γεννήθηκε στην Πάτρα. Ήταν πτυχιούχος της σχολής ξεναγών και εργάστηκε στο δημόσιο. Είχε επίσης εκδώσει δυο ποιητικές συλλογές.

Ήταν κόρη του Ανδρέα Καρύμπακα από την Κυνουρία Αρκαδίας και της Χρυσούλας Καρκαλάτου από το Κιβέρι και αδελφή της γλύπτριας και ζωγράφου Αργυρώς Καρύμπακα.

Είχε μεγάλη αγάπη για το παιδικό παιχνίδι και η συλλογή της διακρίνεται για την υψηλή αισθητική της.

Τα παιχνίδια της Ρένας και της Μαρίας…

Τα παιχνίδια δυο αδελφών, της Ρένας και της Μαρίας-Ρόζας Γεωργιάδου, που γεννήθηκαν το 1938 και το 1948 αντίστοιχα, δείχνουν τις προτιμήσεις των κοριτσιών της εποχής τους, τα οποία έπαιζαν με παρόμοια παιχνίδια.