Συμβαίνει ταυτόχρονα σε εκατοντάδες εκατομμύρια, δισεκατομμύρια ανθρώπους. Έτσι με σχετική ασφάλεια μπορούμε να μιλήσουμε για καθολική εμπειρία. Η καθολικότητα του φαινομένου δεν αναιρεί τον υποκειμενικό τρόπο, τον προσωπικό τρόπο που ο κάθε ένας βιώνει την εμπειρία. Ο υποκειμενικός τρόπος εξαρτάται από χίλιους δυο παράγοντες, αν εργάζεται, αν μένει σπίτι, αν ασθενεί, αν θρηνεί, και φυσικά από την προσωπική ιστορία του, αλλά και από την ιστορία της κουλτούρας από την οποία προέρχεται.
Εδώ και τώρα δημιουργείται ταυτόχρονα ένας κοινός ψυχο-συναισθηματικός τόπος – χώρος.
Ποιο είναι το «εδώ»; Είναι ο κοινός ψυχο-συναισθηματικός χώρος, γεμάτος φόβο κι ανασφάλεια, για ότι συμβαίνει και για ό,τι μέλλει να συμβεί στις ζωές μας.
Πότε συμβαίνει; Συμβαίνει τώρα, συμβαίνει ταυτόχρονα.
Είναι ίσως, η πρώτη φορά που δίκαια μπορούμε να μιλάμε για δημόσια συναισθήματα. Όταν λέμε ότι κάτι είναι δημόσιο, εννοούμε ότι είναι σε κοινή θέα και προσβάσιμο για όλους, κάπως έτσι ορίζεται η αντικειμενικότητα. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι χάνεται η υποκειμενικότητα δηλαδή ο προσωπικός τρόπος που ο καθένας βιώνει την εμπειρία ως ατομική, όπως ήδη αναφέρθηκε. Συμβαίνουν και τα δυο ταυτόχρονα. Θέλουμε να προσφέρουμε διαφορετική θέαση και κατανόηση της προσωπικής περιπέτειας με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά για τον καθένα. Αυτήν της κοινωνικής, δημόσιας εμπειρίας.
Η φαντασιακή αντίληψη του περίκλειστου, αυτόνομου, ανεξάρτητου εαυτού που όλα εξαρτώνται από τη βούλησή του, καταρρέει με πάταγο. Μαθαίνουμε όλοι αυτήν την περίφημη λέξη που γύρω της συσπειρώνεται η ύπαρξη, «εξαρτάται».
Η αλληλεξάρτηση ανάμεσα στο Πεδίο και το άτομο είναι προφανής.
Μάλιστα κι αυτή η ίδια η πρόταση είναι εκ φύσεως λαθεμένη και εμπεριέχει αντίφαση. Για χάρη της αντίληψης μιλάμε για το ζευγάρι Πεδίο-άτομο, καθώς αυτό το ζευγάρι δεν υπάρχει. Δεν υπάρχει γιατί το Πεδίο εμπεριέχει το άτομο, δεν μπορούμε πραγματικά να ξεχωρίσουμε το άτομο από το Πεδίο, αφού κάθε άτομο έχει ήδη, εσωτερικεύσει το Πεδίο από το οποίο προέρχεται και το εκφράζει με τη μορφή των αντιλήψεων, πεποιθήσεών κλπ. (οικογένεια, κοινωνία, θρησκεία, κουλτούρα, έθνος κλπ).
Με λίγα λόγια κάθε άτομο δεν είναι τίποτε περισσότερο από το ιστορικό του Πεδίο συμπυκνωμένο στο πρόσωπο με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά για το καθένα. Αυτή η τελευταία διαπίστωση μπορεί να εξεγείρει όσους πιστεύουν ότι είναι κάτι περισσότερο, δυνητικά βέβαια, το άτομο μπορεί να γίνεται κάτι περισσότερο, όχι όμως να είναι.
Γιατί μαθαίνουμε ότι το Πεδίο δημιουργεί τις μορφές
Ενώ γνωρίζουμε ότι οι ανάγκες δημιουργούν τις μορφές, κι είναι παγκοίνως αποδεκτό, μπορεί να μην είναι μόνο έτσι. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Η ανάγκη για τροφή συνειδητοποιείται από τον οργανισμό μέσω του αισθήματος της πείνας, έπειτα μορφή γίνεται το φαγητό στο ψυγείο, κάθε άλλη ενασχόληση υποχωρεί στο φόντο κι η επίγνωση της ανάγκης κατευθύνει τη δράση, γίνεται συμπεριφορά, κινείται προς το ψυγείο.
Αλλά ακόμη και σε αυτό το παράδειγμα που φαίνεται ότι η πείνα είναι καθαρά ατομική υπόθεση, με δεύτερη ματιά βλέπουμε ότι πρόκειται για τη συνεχή αλληλεπίδραση του Πεδίου, οργανισμού – περιβάλλοντος. Ο οργανισμός καταναλώνει τα ενεργειακά του αποθέματα καθώς βρίσκεται σε διαρκή επαφή με το περιβάλλον, (σκέφτεται, μιλά, περπατά, εργάζεται, κινείται) και κινείται προς το περιβάλλον, αντλεί από το περιβάλλον ενέργεια με τη μορφή της τροφής για να αποκατασταθεί η ισορροπία. Η αλληλεπίδραση είναι πάντα παρούσα και ισχύει παντού. (Πανταχού παρών, αν σας θυμίζει κάτι…)
Με λίγα λόγια η διαρκής αλληλεπίδραση των στοιχείων του Πεδίου, (οργανισμός – περιβάλλον) δημιουργεί τις ανάγκες, κι οι ανάγκες τις μορφές. Το Πεδίο με την αέναη κίνηση εντός του, γεννά τις μορφές.
Το Πεδίο μπορεί να είναι, εγώ κι ο άλλος μαζί, δι-υποκειμενικό πεδίο, οικογενειακό πεδίο, κοινοτικό, κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, οικολογικό, και πάει λέγοντας.
Η αλληλεπιδραστική σχέση είναι οπωσδήποτε αμφίδρομη, επηρεάζεται ο οργανισμός από το περιβάλλον και ταυτόχρονα ο οργανισμός επηρεάζει το περιβάλλον, συν-διαμορφώνοντας ταυτόχρονα το Πεδίο (οργανισμού-περιβάλλοντος) είτε πρόκειται για το δι-υποκειμενικό πεδίο της σχέσης, είτε το οικογενειακό, το κοινοτικό, το κοινωνικό, το πολιτικό, το οικονομικό, το οικολογικό, κτλ.
Η επίδραση της πανδημίας είναι ορατή σε κάθε φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας, κι αν δεν έχει ακόμη ξεδιπλωθεί το τσουνάμι της επίδρασης σε κάθε πεδίο, γνωρίζουμε από παλαιότερες εμπειρίες ότι αυτό θα συμβεί, ακολουθώντας αντίστροφη πορεία. Από το οικολογικό, στο οικονομικό, πολιτικό έως το άτομο-οργανισμό.
Η ψυχική υγεία των κοινωνιών και των ατόμων είναι πολιτική υπόθεση. Πάντα ήταν, σήμερα αποκαλύπτεται και στους πιο δύσπιστους.
Η Ann Cvetkovich στο βιβλίο της «Depression: a Public feeling» κατανοεί την κατάθλιψη ως τη μορφή που αναδύεται από το πεδίο, όπως περιγράψαμε. Οι δομές της πολιτικής εξουσίας της σύγχρονης κοινωνίας, αποτελούν το υπόστρωμα των συναισθηματικών, ψυχολογικών μορφών που αναδύονται. Η λειτουργία (;) των θεσμών και η έλλειψη δημοκρατικού ελέγχου, δηλαδή της παρέμβασης του οργανισμού – κοινωνία στην ίδια τη ζωή της, δημιουργούν τις συνθήκες εκείνες όπου τα ψυχικά δυναμικά εντείνονται. Από-ιατρικοποιώντας την κατάθλιψη και ότι τη συνοδεύει, φόβοι, άγχος, απελπισία, χαμηλή αυτοεκτίμηση κ.τ.λ. και τοποθετώντας τη στον κόσμο κι όχι στο άτομο μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η κατάθλιψη και το άγχος είναι η συναισθηματική αποτύπωση, της ανεργίας, της οικονομικής ανασφάλειας, της ελαστικής ανεργίας, της αδικίας, της ανισότητας, της φτώχειας, των πάση φύσεως δεινών, αλλά ακόμη και την ένδεια, τη ματαιότητα, με φανερή έλλειψη νοήματος από κείνους που μπορούν να έχουν και να καταναλώνουν μανιωδώς. Η κατάθλιψη, το άγχος, οι κρίσεις πανικού, είναι πολιτισμικό και πολιτικό φαινόμενο, απορρέει ως φυσική συνέπεια του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Επιβάλλεται μέσω των δομών της πολιτικής εξουσίας, ως η μόνη λύση. Άλλωστε μετά την πρόσφατη εμπειρία της ελληνικής κοινωνίας, μπορούμε με σιγουριά να ισχυριστούμε ότι οι υπάρχουσες οικονομικές δομές επιδεινώνουν τις συναισθηματικές εμπειρίες.
Έτσι το Πεδίο (οικονομικό, πολιτικό) δημιουργεί τις μορφές, κι αν κάποιος ανησυχεί και ενδιαφέρεται για την ψυχική υγεία της κοινωνίας πρέπει να μεταθέσει την κατάθλιψη για παράδειγμα. Αντί να θεωρείται μία πάθηση που προσβάλλει το άτομο, να την τοποθετήσει ως ένα κοινωνικό και πολιτικό συναίσθημα.
«Κατάθλιψη, ή εναλλακτικές αναφορές αυτού που ονομάζεται κατάθλιψη αποτελεί έναν τρόπο να περιγραφεί ο νέο-φιλελευθερισμός, ή η παγκοσμιοποίηση, ή η υφιστάμενη κατάσταση της πολιτικής οικονομίας με όρους συναισθημάτων».
Η πανδημία αποκαλύπτει το τέρας, την κοινωνική κατασκευή των τρομαχτικών ανισοτήτων, αυτό το τέρας προσπαθούν να δαμάσουν, δαμάζοντας τον ιό. Κι όσο θα βλέπεις τον ιό θα χάνονται στο φόντο οι αιτίες των δεινών, ο τρόπος της ανάπτυξης χωρίς έλεος. Κι όσο θα βλέπεις τον ιό, τόσο φυσικό θα φαίνεται ότι εσύ θα πληρώσεις το «μάρμαρο».
Η πανδημία αποκαλύπτει:
1. Την καταλυτική επίδραση του Οικολογικού-οικονομικού-πολιτικού Πεδίου στην ψυχική υγεία.
2. Τα δημόσια συναισθήματα του φόβου, της θλίψης, του άγχους, αναδύονται ως μορφές θρεμμένες στο υπόστρωμα που έχουν δημιουργήσει οι πολιτικές δομές εξουσίας. Αποκαλύπτει δηλαδή ότι οι πολιτικές – οικονομικές δομές έχουν δημιουργήσει ένα ψυχοπαθολογικό πεδίο που συμπυκνώνεται ως μορφή και συμπτώματα στα πρόσωπα των πασχόντων.
3. Η κατάθλιψη κι οι αγχώδεις διαταραχές δεν είναι πια μόνο, ατομική υπόθεση. Είναι πολιτισμικό και πολιτικό φαινόμενο.
4. Την ένδεια της κυρίαρχης κουλτούρας που εκφράστηκε από τα χείλη της Θάτσερ «Ποια κοινωνία, δεν υπάρχει κοινωνία, μόνο άτομα υπάρχουν».
5. Ό,τι η κοινωνία δεν είναι απλώς το άθροισμα των ανθρώπων που την αποτελούν αλλά κάτι πολύ περισσότερο. Περισσότερο γιατί η αλληλεπιδραστική σχέση εντός της κοινωνίας, διαρκώς δημιουργεί δυναμικά από τα οποία προκύπτουν νέες μορφές.
6. Επιβεβαιώνοντας τον Αριστοτέλη, ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικό και κοινωνικό ον. Κι ότι κάθε σκέψη και πράξη επηρεάζει την Πόλη και επομένως είναι πολιτική πράξη.
7. Τα ελλείμματα του δημοκρατικού ελέγχου από τις κοινωνίες στους θεσμούς και τις δομές. Η Δημοκρατία έχει λιγοστέψει επικίνδυνα κι είναι θέμα Δημόσιας ψυχικής Υγείας.
8. Το πολιτικό-κοινωνικό-οικονομικό Πεδίο είναι δυναμικό και αλληλοσχετιζόμενο με τα στοιχεία που το αποτελούν, και ότι στοιχεία που δεν βρίσκονται στην επίγνωσή μας (όπως ο ιός για παράδειγμα) σχετίζονται και αποδεικνύονται ουσιώδη. Όλα είναι σημαντικά.
9. Το πολιτικό-κοινωνικό-οικονομικό Πεδίο συνεχώς αλλάζει και βρίσκεται σε ροή.
10. Εμείς οι άνθρωποι είμαστε μέρος του πολιτικού-κοινωνικού Πεδίου, ανήκουμε σε αυτό και δεν μπορούμε να αποκολληθούμε από αυτό.
11. Το πολιτικο-κοινωνικό πεδίο έχει Ιστορία.
12. Γεγονότα και μοτίβα τείνουν να επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά.
13. Μικρά γεγονότα έχουν απρόσμενα ευρείες συνέπειες.
Η κατανόηση της εμπειρίας μας οδηγεί στη νέα νοηματοδότηση. Για να φτάσουμε στην κατανόηση χρειάζεται να διευρύνουμε την εικόνα, να ανοίξουμε το πλάνο για να αναδυθούν οι μορφές από το φόντο που πριν δεν είχαμε παρατηρήσει λόγω της κατευθυνόμενης εστίασης στην οθόνη των ματιών μας.
Μαθαίνουμε από την εμπειρία όταν καταφέρνουμε να δίνουμε ένα καινούργιο νόημα.
Αν κάθε φορά δίνουμε το ίδιο νόημα στην εμπειρία, επιβεβαιώνουμε αυτό που ήδη γνωρίζουμε. Επομένως πως θα μάθουμε κάτι καινούργιο; Πως αλλιώς, παρεκτός να αλλάξουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε τα πράγματα που μας συμβαίνουν;
Φτάνουμε στην κατανόηση διευρύνοντας, βλέποντας τη μεγάλη εικόνα και βαθαίνοντας στο νόημα που δίνουμε.
Το κρίσιμο σήμερα, είναι να καταλάβει ο άνθρωπος ότι υπάρχουν κι οι άλλοι, από αυτούς που σήμερα τόσο εξαρτάται. Να θυμάται ωστόσο, ότι οι άλλοι θα υπάρχουν και μετά.
Τα προτάγματα είναι σαφή και θα γίνουν σαφέστερα την επόμενη μέρα. Συνδέονται με τις πανανθρώπινες αξίες της Αλληλεγγύης, Δημοκρατίας, Ισότητας, και Δικαιοσύνης.
Όσοι προσφάτως θυμήθηκαν κι ανέσυραν τον Μπρετόν λέγοντας αυτάρεσκα «Η απάντηση σε κάθε ερώτημα πρέπει να είναι, ο άνθρωπος», εμείς πρέπει να τους θυμίζουμε, σε κάθε ερώτημα. Τα ερωτήματα τίθενται σε κάθε πεδίο, από την ανεργία, τα εργασιακά δικαιώματα, την υγεία, την παιδεία, το μεταναστευτικό ως τους πλειστηριασμούς α΄ κατοικίας.
Η παρέμβαση της κοινωνίας στο τσουνάμι που έρχεται οφείλει να είναι καταλυτική, άμεση, συντονισμένη ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα που θα επιτύχει.
Η διεκδίκηση να γίνει γιατρικό στην παθητικότητα που επιβλήθηκε είτε από φόβο είτε από αίσθηση κοινωνικής ευθύνης.
Η διεκδίκηση είναι γιατρικό, είναι θέμα της δημόσιας ψυχικής υγείας.
Παύλος Κουτρουφίνης
Σύμβουλος Ψυχ. Υγείας - Ψυχοθεραπευτής
