Υπ. Διδάκτορα Συνταγματικού Δικαίου ΕΚΠΑ
Με ιδιαίτερη επιτυχία πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 17 Σεπτεμβρίου 2021 στην Πλατεία της Α’ Εθνοσυνέλευσης στη Νέα Επίδαυρο η εκδήλωση του Δήμου με θέμα «Το πρώτο Ελληνικό Σύνταγμα της Επιδαύρου».
Με ιδιαίτερη επιτυχία πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 17 Σεπτεμβρίου 2021 στην Πλατεία της Α’ Εθνοσυνέλευσης στη Νέα Επίδαυρο η εκδήλωση του Δήμου με θέμα «Το πρώτο Ελληνικό Σύνταγμα της Επιδαύρου».
Ομιλητές της επετειακής αυτής εκδήλωσης ήταν οι διακεκριμένοι καθηγητές του Συνταγματικού Δικαίου, κ.κ. Σπύρος Βλαχόπουλος και Ξενοφών Κοντιάδης, οι οποίοι ανέδειξαν με τις εισηγήσεις τους τόσο τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του πρώτου καταστατικού χάρτη της χώρας όσο και τις ιστορικές και πολιτικές συνθήκες υπό τις οποίες διαμορφώθηκε.
Το Σύνταγμα της Επιδαύρου, ή ορθότερα το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Επιδαύρου», όπως ονομάστηκε για να μην προκαλέσει την αντίδραση των ευρωπαϊκών μοναρχιών και της Ιεράς Συμμαχίας, δεν δημιουργήθηκε εική και ως έτυχε. Η επιρροή των μεγάλων επαναστάσεων του 18ου αιώνα υπήρξε καθοριστική. Το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (1787), η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Πολίτη (1791), η Γαλλική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1789) καθώς και τα τρία Γαλλικά Συντάγματα του 1791, του 1793 και του 1795 εν πολλοίς «μετακένωσαν» το πνεύμα του διαφωτισμού, του φιλελευθερισμού και του συνταγματισμού. Εξίσου σημαντικά κείμενα, όπως το Σχέδιο Συντάγματος του Ρήγα Φεραίου και η Ελληνική Νομαρχία του Ανωνύμου Έλληνος, τα λεγόμενα «τοπικά» Πολιτεύματα, δηλαδή ο Οργανισμός της Γερουσίας της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, η Νομική Διάταξη της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος και ο Οργανισμός της Πελοποννησιακής Γερουσίας, συντέλεσαν ουσιωδώς μέσα από μία μακρά περίοδο ιστορικής ζύμωσης στη διαμόρφωση της συνταγματικής σκέψης των επαναστατημένων Ελλήνων.
Όπως άλλωστε αναφέρεται και στην περίφημη Διακήρυξη της Εθνικής Συνελεύσεως (Επίδαυρος, 15 Ιανουαρίου 1822) «ὅτε αἱ ἐναντίαι περιστάσεις ἤρχισαν νὰ ἐξομαλίζωνται, ἀπεφασίσαμεν ἢ μᾶλλον ἠναγκάσθημεν νὰ ὀργανίσωμεν καὶ Σύνταγμα πολιτικὸν τῆς Ἑλλάδος· καὶ πρῶτον μὲν κατὰ μέρος, οἷον τὸ τῆς Ἀνατολικῆς Χέρσου Ἑλλάδος, τὸ τῆς Δυτικῆς Χέρσου Ἑλλάδος, τὸ τῆς Πελοποννήσου, τὸ τῶν νήσων κ.τ.λ. Ἀλλ’ ἐπειδὴ ταῦτα ἀπέβλεπαν μᾶλλον τὰς μερικωτέρας σχέσεις, καθ’ ἂς ἑκάστη τῶν εἰρημένων ἐπαρχιῶν καὶ νήσων ὤφειλε νὰ διαταχθῇ καὶ διοικηθῇ, διὰ τοῦτο ἦτον ἀνάγκη πᾶσα ἑπομένως νὰ γενῇ καὶ ἓν ἄλλο γενικὸν προσωρινὸν πολίτευμα εἰς ὅλα τὰ πράγματα καὶ εἰς ὅλας τὰς ἐσωτερικὰς καὶ ἐξωτερικὰς σχέσεις τῆς Ἑλλάδος ἐπεκτεινόμενον. Πρὸς τούτου τὴν κατασκευὴν καὶ σύνταξιν αἱ κατὰ μέρος ἐπαρχίαι καὶ νῆσοι ἔπεμψαν τοὺς πληρεξουσίους παραστάτας των· οὗτοι λοιπὸν ἐν Ἐθνικῇ Συνελεύσει σκεφθέντες καὶ μελετήσαντες ἱκανῶς περὶ τῶν κοινῶν πραγμάτων, ὠργάνισαν μίαν προσωρινὴν Διοίκησιν, καθ’ ἢν ἡ Ἑλλὰς ἅπασα μέλλει νὰ κυβερνηθῇ ἐφεξῆς. Ταύτην, καὶ ἁπλῶς μὲν ὡς ἐπὶ τῆς βάσεως τοῦ δικαίου καὶ τῶν ὀρθῶν νόμων ἐστηριγμένην, καὶ ἐν μέρει δὲ καθὸ ὠργανισμένην κοινὴ τῶν Ἑλλήνων γνώμη, ὀφείλουσιν ὅλοι οἱ λαοὶ κάτοικοι τῆς Ἑλλάδος ν’ ἀναγνωρίζωσι μόνην ἔννομον καὶ ἐθνικὴν διοίκησιν, ἀναλόγως προσφερόμενοι».
Το Σύνταγμα της Επιδαύρου περιείχε ορισμένες διατάξεις σχετικές με την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων (ιδιοκτησία, τιμή, ασφάλεια, θρησκευτική ελευθερία κ.α.). Αναφορικά με το οργανωτικό μέρος, καθιέρωνε την αντιπροσωπευτική αρχή καθώς επίσης και την αρχή της διάκρισης των εξουσιών. Η «Διοίκησις» ήταν ανατεθειμένη σε δύο όργανα, το «Βουλευτικό» και το «Εκτελεστικό», ενώ τη δικαστική εξουσία ασκούσαν τα «Κριτήρια» (Δικαστήρια). Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο είναι ακριβώς η απουσία ενός μονοπρόσωπου οργάνου που να ασκεί καθήκοντα αρχηγού του κράτους και αρχηγού της εκτελεστικής εξουσίας. Τούτο επεξηγεί γλαφυρά στις σημειώσεις του επί του Συντάγματος της Επιδαύρου ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος τάσσεται αναφανδόν υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας. Κατά τον Έλληνα διαφωτιστή «ἡ πολιτεία τῆς Ἐλλάδος βασιλέα δὲν ἔχει, οὐδὲ δύναται νὰ ἔχῃ, μὴν ἔχουσα ἱκανὴν χρηματικὴν δύναμιν νὰ τρέφῃ βασιλικὴν αὐλήν» (Α. Κοραής, Σημειώσεις εις το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, Εισαγωγή – Επιμέλεια Π. Κιτρομηλίδη, 2018, 159).
Το Σύνταγμα της Επιδαύρου, ως προϊόν της ιστορίας, λειτούργησε κυρίως παιδαγωγικά στη συνείδηση των Ελλήνων. Παρά το γεγονός ότι δεν εφαρμόστηκε στην ολότητά του, δεν έπαψε να αποτελεί μία σπουδαία πολιτισμική κατάκτηση που σημάδεψε εν τη γενέσει του το νεότερο ελληνικό κράτος. Το προοίμιο του Συντάγματος της Επιδαύρου συνοψίζει με τον πιο εμβληματικό τρόπο την ανάγκη δημιουργίας μίας ανεξάρτητης και συντεταγμένης πολιτείας αφήνοντας ανεξίτηλο το ιδεολογικό στίγμα της Παλιγγενεσίας: «Το Ελληνικόν Έθνος, το υπό την φρικώδη Οθωμανικήν δυναστείαν μη δυνάμενον να φέρη τον βαρύτατον και απαραδειγμάτιστον ζυγόν της τυραννίας και αποσείσαν αυτόν με μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον διά των νομίμων παραστατών του, εις Εθνικήν, συνηγμένων Συνέλευσιν, ενώπιον Θεού και ανθρώπων, την πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν…».
Το Σύνταγμα της Επιδαύρου, ή ορθότερα το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Επιδαύρου», όπως ονομάστηκε για να μην προκαλέσει την αντίδραση των ευρωπαϊκών μοναρχιών και της Ιεράς Συμμαχίας, δεν δημιουργήθηκε εική και ως έτυχε. Η επιρροή των μεγάλων επαναστάσεων του 18ου αιώνα υπήρξε καθοριστική. Το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (1787), η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Πολίτη (1791), η Γαλλική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1789) καθώς και τα τρία Γαλλικά Συντάγματα του 1791, του 1793 και του 1795 εν πολλοίς «μετακένωσαν» το πνεύμα του διαφωτισμού, του φιλελευθερισμού και του συνταγματισμού. Εξίσου σημαντικά κείμενα, όπως το Σχέδιο Συντάγματος του Ρήγα Φεραίου και η Ελληνική Νομαρχία του Ανωνύμου Έλληνος, τα λεγόμενα «τοπικά» Πολιτεύματα, δηλαδή ο Οργανισμός της Γερουσίας της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, η Νομική Διάταξη της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος και ο Οργανισμός της Πελοποννησιακής Γερουσίας, συντέλεσαν ουσιωδώς μέσα από μία μακρά περίοδο ιστορικής ζύμωσης στη διαμόρφωση της συνταγματικής σκέψης των επαναστατημένων Ελλήνων.
Όπως άλλωστε αναφέρεται και στην περίφημη Διακήρυξη της Εθνικής Συνελεύσεως (Επίδαυρος, 15 Ιανουαρίου 1822) «ὅτε αἱ ἐναντίαι περιστάσεις ἤρχισαν νὰ ἐξομαλίζωνται, ἀπεφασίσαμεν ἢ μᾶλλον ἠναγκάσθημεν νὰ ὀργανίσωμεν καὶ Σύνταγμα πολιτικὸν τῆς Ἑλλάδος· καὶ πρῶτον μὲν κατὰ μέρος, οἷον τὸ τῆς Ἀνατολικῆς Χέρσου Ἑλλάδος, τὸ τῆς Δυτικῆς Χέρσου Ἑλλάδος, τὸ τῆς Πελοποννήσου, τὸ τῶν νήσων κ.τ.λ. Ἀλλ’ ἐπειδὴ ταῦτα ἀπέβλεπαν μᾶλλον τὰς μερικωτέρας σχέσεις, καθ’ ἂς ἑκάστη τῶν εἰρημένων ἐπαρχιῶν καὶ νήσων ὤφειλε νὰ διαταχθῇ καὶ διοικηθῇ, διὰ τοῦτο ἦτον ἀνάγκη πᾶσα ἑπομένως νὰ γενῇ καὶ ἓν ἄλλο γενικὸν προσωρινὸν πολίτευμα εἰς ὅλα τὰ πράγματα καὶ εἰς ὅλας τὰς ἐσωτερικὰς καὶ ἐξωτερικὰς σχέσεις τῆς Ἑλλάδος ἐπεκτεινόμενον. Πρὸς τούτου τὴν κατασκευὴν καὶ σύνταξιν αἱ κατὰ μέρος ἐπαρχίαι καὶ νῆσοι ἔπεμψαν τοὺς πληρεξουσίους παραστάτας των· οὗτοι λοιπὸν ἐν Ἐθνικῇ Συνελεύσει σκεφθέντες καὶ μελετήσαντες ἱκανῶς περὶ τῶν κοινῶν πραγμάτων, ὠργάνισαν μίαν προσωρινὴν Διοίκησιν, καθ’ ἢν ἡ Ἑλλὰς ἅπασα μέλλει νὰ κυβερνηθῇ ἐφεξῆς. Ταύτην, καὶ ἁπλῶς μὲν ὡς ἐπὶ τῆς βάσεως τοῦ δικαίου καὶ τῶν ὀρθῶν νόμων ἐστηριγμένην, καὶ ἐν μέρει δὲ καθὸ ὠργανισμένην κοινὴ τῶν Ἑλλήνων γνώμη, ὀφείλουσιν ὅλοι οἱ λαοὶ κάτοικοι τῆς Ἑλλάδος ν’ ἀναγνωρίζωσι μόνην ἔννομον καὶ ἐθνικὴν διοίκησιν, ἀναλόγως προσφερόμενοι».
Το Σύνταγμα της Επιδαύρου περιείχε ορισμένες διατάξεις σχετικές με την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων (ιδιοκτησία, τιμή, ασφάλεια, θρησκευτική ελευθερία κ.α.). Αναφορικά με το οργανωτικό μέρος, καθιέρωνε την αντιπροσωπευτική αρχή καθώς επίσης και την αρχή της διάκρισης των εξουσιών. Η «Διοίκησις» ήταν ανατεθειμένη σε δύο όργανα, το «Βουλευτικό» και το «Εκτελεστικό», ενώ τη δικαστική εξουσία ασκούσαν τα «Κριτήρια» (Δικαστήρια). Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο είναι ακριβώς η απουσία ενός μονοπρόσωπου οργάνου που να ασκεί καθήκοντα αρχηγού του κράτους και αρχηγού της εκτελεστικής εξουσίας. Τούτο επεξηγεί γλαφυρά στις σημειώσεις του επί του Συντάγματος της Επιδαύρου ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος τάσσεται αναφανδόν υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας. Κατά τον Έλληνα διαφωτιστή «ἡ πολιτεία τῆς Ἐλλάδος βασιλέα δὲν ἔχει, οὐδὲ δύναται νὰ ἔχῃ, μὴν ἔχουσα ἱκανὴν χρηματικὴν δύναμιν νὰ τρέφῃ βασιλικὴν αὐλήν» (Α. Κοραής, Σημειώσεις εις το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, Εισαγωγή – Επιμέλεια Π. Κιτρομηλίδη, 2018, 159).
Το Σύνταγμα της Επιδαύρου, ως προϊόν της ιστορίας, λειτούργησε κυρίως παιδαγωγικά στη συνείδηση των Ελλήνων. Παρά το γεγονός ότι δεν εφαρμόστηκε στην ολότητά του, δεν έπαψε να αποτελεί μία σπουδαία πολιτισμική κατάκτηση που σημάδεψε εν τη γενέσει του το νεότερο ελληνικό κράτος. Το προοίμιο του Συντάγματος της Επιδαύρου συνοψίζει με τον πιο εμβληματικό τρόπο την ανάγκη δημιουργίας μίας ανεξάρτητης και συντεταγμένης πολιτείας αφήνοντας ανεξίτηλο το ιδεολογικό στίγμα της Παλιγγενεσίας: «Το Ελληνικόν Έθνος, το υπό την φρικώδη Οθωμανικήν δυναστείαν μη δυνάμενον να φέρη τον βαρύτατον και απαραδειγμάτιστον ζυγόν της τυραννίας και αποσείσαν αυτόν με μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον διά των νομίμων παραστατών του, εις Εθνικήν, συνηγμένων Συνέλευσιν, ενώπιον Θεού και ανθρώπων, την πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν…».
