Σε ολόκληρο τον πλανήτη συναντούμε 114 διαφορετικά είδη αλκυόνης σε 19 διαφορετικά γένη και πολύ λίγα είδη από αυτά είναι αποδημητικά. Οι αλκυόνες είναι κυρίως πολύχρωμα αποδημητικά πουλιά που ανήκουν στην οικογένεια Αλκυονίδες (Alcedinidae ή Kingfishers).
Οι αλκυόνες γεννούν την άνοιξη και αναλόγως του είδους φωλιάζουν σε τρύπες που σκάβουν οι ίδιες κοντά σε ποταμούς, λίμνες και θάλασσες, μέσα σε λαγούμια, σε κουφάλες δέντρων και αναλόγως του είδους γεννούν από δύο μέχρι δέκα λευκά αβγά. Τα είδη που γενούν κοντά σε νερά ανοίγουν λαγούμια με το ράμφος τους μέχρι και ένα μέτρο βάθος και στο τέλος του τούνελ κατασκευάζουν έναν θάλαμο όπου θα τοποθετήσουν τα αβγά τους. Κανένα είδος αλκυόνης δεν αναπαράγεται στον τόπο μας.
Πολλοί πιστεύουν ότι οι αλκυόνες είναι υδρόβια πουλιά και ζουν κοντά σε νερά, αλλά στην πραγματικότητα από τα 114 είδη αλκυόνης που συναντούμε στον κόσμο μόνο το 1/3 συναντούμε κοντά σε νερά, ενώ η διατροφή τους διαφέρει από είδος σε είδος. Τις αλκυόνες τις συναντούμε σε ένα ευρύ φάσμα οικοτόπων, ακόμα και σε ερήμους. Τα είδη που ζουν κοντά σε νερά τρέφονται με μικρά ψάρια, μικρά οστρακόδερμα και υδρόβια έντομα, όπως προνύμφες λιβελούλας, ενώ τα είδη που ζουν μακριά από νερά τρέφονται με σαύρες, μεγαλόσωμα έντομα που πολλές φορές τα πιάνουν στον αέρα, μικρά φίδια, μικρά θηλαστικά, ακόμα και με μικρόσωμα πουλιά. Διακρίνονται για τις αλιευτικές και κυνηγετικές τους ικανότητες, αλλά και για το πολύ γρήγορο πέταγμά τους. Απολιθώματα που έχουν βρεθεί τοποθετούν την παρουσία της αλκυόνας στον πλανήτη πριν από 30 με 40 εκατομμύρια χρόνια.
Τα είδη που ψαρεύουν τη λεία τους κοντά σε νερά συνηθίζουν να κάθονται ακίνητα πάνω σε κάποιο βράχο ή κλαδί ή να αιωρούνται εντυπωσιακά πάνω από το νερό και να το εποπτεύουν για κάποιο θήραμα. Μόλις το εντοπίσουν, βουτούν με μια αστραπιαία κίνηση κάτω από το νερό και το συλλαμβάνουν, έπειτα επιστρέφουν αμέσως στο ίδιο σημείο -συνήθως- που κάθονταν πριν, το χτυπούν μερικές φορές για να το σκοτώσουν και μετά το καταπίνουν ολόκληρο. Το εκπληκτικό είναι ότι μπορούν να υπολογίσουν τη διάθλαση του φωτός η οποία αλλοιώνει την εικόνα της θέσης του ψαριού μέσα στο νερό και να το πιάσουν με εξαιρετική ακρίβεια και δεξιοτεχνία. Πολύ σπάνια καταδύονται στο νερό για να πιάσουν κάποιο ψάρι και αναδύονται χωρίς αυτό στο ράμφος τους. Οι αλκυόνες διαθέτουν μεγάλο κεφάλι, το οποίο είναι δυσανάλογο με το πολύ μικρό τους σώμα, μικρά πόδια και μεγάλο μυτερό ράμφος για να μπορούν να συλλαμβάνουν τα θηράματά τους.
Τα τρία είδη αλκυόνης που συναντούμε στον τόπο μας είναι:
-Common kingfisher – Alcedo atthis (Linnaeus, 1758) – κοινή αλκυόνη, αλκυόνα, ψαροπούλι ή θαλασσοπούλι.
-Pied kingfisher – Ceryle rudis (Linnaeus, 1758) – κήρυλος ή λοφοκήρυλος.
-White-throated kingfisher – Halcyon smyrnensis (Linnaeus, 1758) – σμυρνοαλκυόνα ή σμυρνονέρουππος
Η κοινή αλκυόνη είναι κοσμοπολίτικο πουλί και κατά την αποδημία μπορεί να διανύσει περισσότερα από 3.000 χιλιόμετρα. Έχει τεράστια γεωγραφική εξάπλωση και τη συναντούμε από την Ιρλανδία κατά μήκος της Ευρώπης, στη Νότιο Αφρική, στην Ασία και μέχρι τα Νησιά του Σολομώντος στην Αυστραλία. Το κοινό είδος ξεχειμωνιάζει στον τόπο μας, αλλά όχι σε μεγάλους αριθμούς. Τη συναντούμε σε ποταμούς, λίμνες και θάλασσες και τρέφεται με μικρά ψάρια, μικρά οστρακόδερμα και υδρόβια έντομα. Πρόκειται για πολύχρωμο πουλί με πανέμορφα φανταχτερά χρώματα. Η κοινή αλκυόνη, ο κήρυλος και η σμυρνοαλκυόνα είναι από τα είδη που κατασκευάζουν λαγούμια σε λασπώδεις όχθες πάνω από το νερό για να φτιάξουν την φωλιά τους.
Ο κήρυλος αποτελεί σπάνιο είδος για τον τόπο μας με μόλις μερικές αναφορές τον χρόνο. Πρόκειται για πολύ όμορφο μαυρόασπρο πουλί που έχει ακριβώς τις ίδιες συνήθειες με την κοινή αλκυόνη. Ονομάζεται και λοφοκήρυλος επειδή στο πάνω μέρος της κεφαλής του έχει ανασηκωμένα φτερά σαν λοφίο. Τον συναντούμε και αυτόν σε ποταμούς, λίμνες και θάλασσες και τρέφεται με μικρά ψάρια, μικρά οστρακόδερμα και υδρόβια έντομα. Έχει και αυτός μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση και τον συναντούμε κατά μήκος της Αφρικής και της Ασίας.
Η σμυρνοαλκυόνα αποτελεί εξαιρετικά σπάνιο είδος για τον τόπο μας με ελάχιστες αναφορές μέχρι στιγμής. Τη συναντούμε στην Ασία, ανατολικά του Σινά μέχρι την Ινδία και στις Φιλιππίνες. Είναι πανέμορφο πολύχρωμο πουλί που το συναντούμε και μακριά από νερά. Τρέφεται με μια ποικιλία θηραμάτων, όπως μικρά ερπετά, αμφίβια, καβούρια, μικρά τρωκτικά, μεγαλόσωμα έντομα, ακόμα και με άλλα μικρόσωμα πουλιά. Όταν υπάρχει αναφορά για τέτοιο πουλί στην Κύπρο πολλοί παρατηρητές πτηνών σπεύδουν να το δουν και να το φωτογραφίσουν, αλλά αυτό είναι πολύ δύσκολο διότι τα πουλιά αυτά εξαφανίζονται σε κλάσματα δευτερολέπτου και είναι απλησίαστα.
Στη μυθολογία οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως το πουλί αλκυόνη ήταν η αλκυόνη η κόρη του βασιλιά Aιόλου, που ο Δίας μεταμόρφωσε σε πτηνό μετά την αυτοκτονία της λόγω του θανάτου του αγαπημένου της Κύηκα. Μάλιστα πίστευαν ότι οι αλκυόνες γεννούν τα αβγά τους τον Ιανουάριο (μύθος) σε φωλιές μέσα στους βράχους και πως ο Δίας επέτρεψε στον ήλιο να λάμπει δυνατά και να ζεσταίνει τις αλκυόνες μέχρι να επωαστούν τα αβγά τους. Οι ζεστές αυτές μέρες του Ιανουαρίου ονομάστηκαν για αυτό τον λόγο αλκυονίδες.
Ο μύθος της Αλκυόνης
Οι πρόγονοί μας δεν είχαν ταυτιστεί με το happy end, το οποίο είναι δημιούργημα του 20ού αιώνα, έτσι ακόμα και τα παραμύθια τους, οι μύθοι τους, είχαν πολλές δραματικές στιγμές ή και δραματική κατάληξη ακόμα. Αυτό συμβαίνει και με τον μύθο της Αλκυόνης, της γυναίκας από την οποία πήραν το όνομα οι Αλκυονίδες ημέρες. Έτσι ονομάζονται οι ημέρες καλοκαιρίας (ηλιοφάνεια με νηνεμία ή ασθενείς ανέμους) μέσα στην καρδιά του χειμώνα.
Η ονομασία τους προέρχεται από τη μυθική Αλκυόνη, κόρη του βασιλιά των ανέμων Αίολου και της Ενάρετης. Επρόκειτο για πανέμορφη κοπέλα, που παντρεύτηκε τον νεαρό Κήυκα (κατ’ άλλη εκδοχή αυτός ήταν ο βασιλιάς) και ζούσε δίπλα στη θάλασσα. Ήταν τόσο ευτυχισμένοι που πίστευαν ότι δεν ήταν θνητοί αλλά θεοί του Ολύμπου. Μάλιστα αποκαλούσαν ο ένας τον άλλον με τα ονόματα του Δία και της Ήρας και ζητούσαν και από τους υπόλοιπους κατοίκους της περιοχής να τους αποκαλούν έτσι. Όταν το έμαθε ο Δίας εξαγριώθηκε και αποφάσισε να τους εκδικηθεί.
Μια μέρα ο Κήυκας πήγε με τη βάρκα του για ψάρεμα. Η Αλκυόνη είχε κακό προαίσθημα και τον παρακάλεσε να μείνει σπίτι, αλλά εκείνος δεν την άκουσε. Ο Δίας προκάλεσε τρικυμία και έριξε κεραυνό στη βάρκα του. Ο νεαρός βασιλιάς βούτηξε στη θάλασσα και άρχισε να κολυμπά αλλά δεν κατάφερε να σωθεί από τα μανιασμένα κύματα. Όταν η Αλκυόνη είδε τα ξύλα του καραβιού να επιπλέουν άρχισε να θρηνεί τον χαμό του αγαπημένου της. Ο Δίας τους λυπήθηκε και αποφάσισε να τους μεταμορφώσει σε πουλιά. Ο Κήυκας μεταμορφώθηκε σε θαλασσοπούλι και η Αλκυόνη σε ένα πανέμορφο μικρό πουλί με γαλάζια φτερά που πήρε το όνομά της.
Από τότε, η Αλκυόνη γεννούσε τα αυγά της στην ακροθαλασσιά, όπου όμως οι νεοσσοί της παρασύρονταν και χάνονταν από τα κύματα.
Ο Δίας κάποτε τη λυπήθηκε και αποφάσισε να στέλνει μέσα στην καρδιά του χειμώνα, την εποχή που η Αλκυόνη επωάζει τα αυγά της, 14 ημέρες καλοκαιρίας και διέταξε τον Αίολο να συγκρατεί αυτές τις ημέρες τους ανέμους. Έτσι, το χρονικό αυτό διάστημα ονομάστηκε Αλκυονίδες Ημέρες. Αναφορές του μύθου της Αλκυόνης υπάρχουν στο έργο των ρωμαίων συγγραφέων Οβίδιου, Υγίνου και Βιργιλίου.
Κατά άλλη αρχαία πηγή, ο βασιλιάς έφυγε για το Μαντείο των Δελφών. Η Αλκυόνη κατά τη διάρκεια της απουσίας του πήγαινε κάθε μέρα στο ακρογιάλι και τον περίμενε ανήσυχη. Ανώφελα όμως τον έψαχνε παντού, γιατί ήταν ήδη νεκρός. Και όσο αργούσε να φανεί ο αγαπημένος της, άρχισε να μοιρολογεί στην ακρογιαλιά και παρακαλούσε τους Θεούς να την λυπηθούν. Τότε ο Δίας λυπήθηκε την Αλκυόνη και παρακάλεσε την Ήρα να στείλει την Ίριδα ως αγγελιοφόρο των θεών στον Ύπνο και να του πει να φανερώσει στην Αλκυόνη με ένα όνειρο την αλήθεια για το θάνατο του συζύγου της.
Και ο Ύπνος έστειλε τον γιό του, το Μορφέα, με την μορφή του Κήυκα, ο οποίος πήγε και στάθηκε μπροστά στο κρεβάτι της Αλκυόνης και της φανέρωσε την αλήθεια. Μόλις έμαθε η Αλκυόνη το χαμό του Κήυκα, τρελάθηκε και τον έψαχνε σε όλη την ακρογιαλιά. Κάποια στιγμή είδε στη θάλασσα σπασμένα σανίδια από κάποιο καράβι και κάποια κουρέλια. Τότε κατάλαβε και άρχισε να κλαίει πάνω στο βράχο χωρίς σταματημό.
Ο Δίας στενοχωρήθηκε για τον καημό της και τη μεταμόρφωσε σε πουλί, για να μπορεί να ψάχνει στις ακρογιαλιές και στις θάλασσες για να βρει τον αγαπημένο της. Η Αλκυόνη από τότε μεταμορφωμένη σε ψαροπούλι ζει κοντά στη θάλασσα και κοιτά διαρκώς τα νερά της μήπως και εμφανιστεί πάνω σε κάποιο αφρισμένο κύμα ο αγαπημένος της Κήυκας .
«H εμφάνιση των αλκυονίδων ημερών σήμερα αναφέρεται στο διάστημα 15 Δεκεμβρίου με 15 Φεβρουαρίου, διάστημα το οποίο περιέχει τη μυθολογική σύνδεση και των 14 ημερών γύρω από το ηλιοστάσιο το Δεκέμβριο, και το μύθο των Πλειάδων και την περίοδο επώασης των αβγών των αλκυόνων τον Ιανουάριο. Όσο για τον ορισμό του φαινομένου από μετεωρολογικής πλευράς, εμφανίζονται στατιστικά κατά το παραπάνω διάστημα και ιδιαίτερα το δεύτερο μισό του Ιανουαρίου, άλλοτε λίγες και άλλοτε περισσότερες, και χαρακτηρίζονται από σχετική άπνοια, ηλιοφάνεια με έως 15 ή και 20 βαθμούς και μικρή νεφοκάλυψη. Μελέτη έδειξε ότι οι αλκυονίδες μέρες ήταν ένα σταθερό μετεωρολογικό φαινόμενο κατά τον 5ο και 4ο αιώνα προ Χριστού, κατά το διάστημα 15 Ιανουαρίου με 15 Φεβρουαρίου».
Οι πρόγονοί μας δεν είχαν ταυτιστεί με το happy end, το οποίο είναι δημιούργημα του 20ού αιώνα, έτσι ακόμα και τα παραμύθια τους, οι μύθοι τους, είχαν πολλές δραματικές στιγμές ή και δραματική κατάληξη ακόμα. Αυτό συμβαίνει και με τον μύθο της Αλκυόνης, της γυναίκας από την οποία πήραν το όνομα οι Αλκυονίδες ημέρες. Έτσι ονομάζονται οι ημέρες καλοκαιρίας (ηλιοφάνεια με νηνεμία ή ασθενείς ανέμους) μέσα στην καρδιά του χειμώνα.
Η ονομασία τους προέρχεται από τη μυθική Αλκυόνη, κόρη του βασιλιά των ανέμων Αίολου και της Ενάρετης. Επρόκειτο για πανέμορφη κοπέλα, που παντρεύτηκε τον νεαρό Κήυκα (κατ’ άλλη εκδοχή αυτός ήταν ο βασιλιάς) και ζούσε δίπλα στη θάλασσα. Ήταν τόσο ευτυχισμένοι που πίστευαν ότι δεν ήταν θνητοί αλλά θεοί του Ολύμπου. Μάλιστα αποκαλούσαν ο ένας τον άλλον με τα ονόματα του Δία και της Ήρας και ζητούσαν και από τους υπόλοιπους κατοίκους της περιοχής να τους αποκαλούν έτσι. Όταν το έμαθε ο Δίας εξαγριώθηκε και αποφάσισε να τους εκδικηθεί.
Μια μέρα ο Κήυκας πήγε με τη βάρκα του για ψάρεμα. Η Αλκυόνη είχε κακό προαίσθημα και τον παρακάλεσε να μείνει σπίτι, αλλά εκείνος δεν την άκουσε. Ο Δίας προκάλεσε τρικυμία και έριξε κεραυνό στη βάρκα του. Ο νεαρός βασιλιάς βούτηξε στη θάλασσα και άρχισε να κολυμπά αλλά δεν κατάφερε να σωθεί από τα μανιασμένα κύματα. Όταν η Αλκυόνη είδε τα ξύλα του καραβιού να επιπλέουν άρχισε να θρηνεί τον χαμό του αγαπημένου της. Ο Δίας τους λυπήθηκε και αποφάσισε να τους μεταμορφώσει σε πουλιά. Ο Κήυκας μεταμορφώθηκε σε θαλασσοπούλι και η Αλκυόνη σε ένα πανέμορφο μικρό πουλί με γαλάζια φτερά που πήρε το όνομά της.
Από τότε, η Αλκυόνη γεννούσε τα αυγά της στην ακροθαλασσιά, όπου όμως οι νεοσσοί της παρασύρονταν και χάνονταν από τα κύματα.
Ο Δίας κάποτε τη λυπήθηκε και αποφάσισε να στέλνει μέσα στην καρδιά του χειμώνα, την εποχή που η Αλκυόνη επωάζει τα αυγά της, 14 ημέρες καλοκαιρίας και διέταξε τον Αίολο να συγκρατεί αυτές τις ημέρες τους ανέμους. Έτσι, το χρονικό αυτό διάστημα ονομάστηκε Αλκυονίδες Ημέρες. Αναφορές του μύθου της Αλκυόνης υπάρχουν στο έργο των ρωμαίων συγγραφέων Οβίδιου, Υγίνου και Βιργιλίου.
Κατά άλλη αρχαία πηγή, ο βασιλιάς έφυγε για το Μαντείο των Δελφών. Η Αλκυόνη κατά τη διάρκεια της απουσίας του πήγαινε κάθε μέρα στο ακρογιάλι και τον περίμενε ανήσυχη. Ανώφελα όμως τον έψαχνε παντού, γιατί ήταν ήδη νεκρός. Και όσο αργούσε να φανεί ο αγαπημένος της, άρχισε να μοιρολογεί στην ακρογιαλιά και παρακαλούσε τους Θεούς να την λυπηθούν. Τότε ο Δίας λυπήθηκε την Αλκυόνη και παρακάλεσε την Ήρα να στείλει την Ίριδα ως αγγελιοφόρο των θεών στον Ύπνο και να του πει να φανερώσει στην Αλκυόνη με ένα όνειρο την αλήθεια για το θάνατο του συζύγου της.
Και ο Ύπνος έστειλε τον γιό του, το Μορφέα, με την μορφή του Κήυκα, ο οποίος πήγε και στάθηκε μπροστά στο κρεβάτι της Αλκυόνης και της φανέρωσε την αλήθεια. Μόλις έμαθε η Αλκυόνη το χαμό του Κήυκα, τρελάθηκε και τον έψαχνε σε όλη την ακρογιαλιά. Κάποια στιγμή είδε στη θάλασσα σπασμένα σανίδια από κάποιο καράβι και κάποια κουρέλια. Τότε κατάλαβε και άρχισε να κλαίει πάνω στο βράχο χωρίς σταματημό.
Ο Δίας στενοχωρήθηκε για τον καημό της και τη μεταμόρφωσε σε πουλί, για να μπορεί να ψάχνει στις ακρογιαλιές και στις θάλασσες για να βρει τον αγαπημένο της. Η Αλκυόνη από τότε μεταμορφωμένη σε ψαροπούλι ζει κοντά στη θάλασσα και κοιτά διαρκώς τα νερά της μήπως και εμφανιστεί πάνω σε κάποιο αφρισμένο κύμα ο αγαπημένος της Κήυκας .
«H εμφάνιση των αλκυονίδων ημερών σήμερα αναφέρεται στο διάστημα 15 Δεκεμβρίου με 15 Φεβρουαρίου, διάστημα το οποίο περιέχει τη μυθολογική σύνδεση και των 14 ημερών γύρω από το ηλιοστάσιο το Δεκέμβριο, και το μύθο των Πλειάδων και την περίοδο επώασης των αβγών των αλκυόνων τον Ιανουάριο. Όσο για τον ορισμό του φαινομένου από μετεωρολογικής πλευράς, εμφανίζονται στατιστικά κατά το παραπάνω διάστημα και ιδιαίτερα το δεύτερο μισό του Ιανουαρίου, άλλοτε λίγες και άλλοτε περισσότερες, και χαρακτηρίζονται από σχετική άπνοια, ηλιοφάνεια με έως 15 ή και 20 βαθμούς και μικρή νεφοκάλυψη. Μελέτη έδειξε ότι οι αλκυονίδες μέρες ήταν ένα σταθερό μετεωρολογικό φαινόμενο κατά τον 5ο και 4ο αιώνα προ Χριστού, κατά το διάστημα 15 Ιανουαρίου με 15 Φεβρουαρίου».
