Σύμφωνα με τον Bowlby, ο δεσμός έχει τέσσερα χαρακτηριστικά: τη διατήρηση της εγγύτητας (δηλαδή την επιθυμία του παιδιού να βρεθεί σωματικά κοντά στη φιγούρα πρόσδεσης, ιδίως σε στιγμές στρες ή ανάγκης), τη δυσφορία του αποχωρισμού (δηλαδή τη δυσανασχέτηση του παιδιού λόγω αποχωρισμού από τη φιγούρα πρόσδεσης και την απόπειρα επανασύνδεσης), το ασφαλές λιμάνι (δηλαδή το πλησίασμα του παιδιού προς τον φροντιστή, όταν το παιδί νιώθει άγχος ή διαισθάνεται κίνδυνο) και την ασφαλή βάση (δηλαδή την εξερεύνηση του κόσμου από το παιδί με τη βεβαιότητα ότι η φιγούρα πρόσδεσης θα το προστατέψει από ενδεχόμενο κίνδυνο).
Τα βρέφη, όταν μεγαλώνουν σε περιβάλλον, όπου η μητέρα ή ο φροντιστής τους δείχνει ευαισθησία και αποκρίνεται στη συμπεριφορά τους, σχηματίζουν συνήθως ασφαλή δεσμό. Αντίθετα, όταν το βρέφος μεγαλώνει σε περιβάλλον, όπου ο φροντιστής δείχνει συναισθηματική ψυχρότητα ή εκδηλώνει κακοποιητική συμπεριφορά, αναπτύσσει συνήθως ανασφαλή δεσμό αποφυγής, αμφιθυμίας ή αποδιοργάνωσης. Το είδος του δεσμού που αναπτύσσει το βρέφος επηρεάζει ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και συναισθηματικών σχέσεων τόσο σε ψυχολογικό όσο και σε βιολογικό επίπεδο, όπως την ένταξη στη σχολική κοινότητα, την παρέα με συνομηλίκους, την αυτονόμηση, την εφηβική και ενήλικη ζωή.
Συνοπτικά, τα βρέφη που αναπτύσσουν ασφαλή δεσμό, όταν ενηλικιωθούν, δημιουργούν συνήθως σχέσεις εμπιστοσύνης, εκφράζουν τα συναισθήματά τους και αισθάνονται αυτοπεποίθηση. Τα βρέφη που αναπτύσσουν ανασφαλή δεσμό, όταν ενηλικιωθούν, δεν ανταλλάσσουν εύκολα σκέψεις ή συναισθήματα με άλλους και αποφεύγουν ή δυσκολεύονται να συνάψουν διαπροσωπικές σχέσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο τύπος του δεσμού που αναπτύσσει ένα παιδί με το γονιό του, εξαρτάται κι από άλλα γεγονότα, επηρεάζοντας σε κάποιο βαθμό κι όχι απόλυτα και οριστικά τη διαμόρφωση της ενήλικης ζωής του παιδιού, π.χ. η ανάπτυξη ενός ανασφαλούς δεσμού, όταν γίνει κατανοητή, μπορεί να μετουσιωθεί και να λειτουργήσει ως πηγή δημιουργικότητας και ως κίνητρο για βελτίωση του τρόπου ζωής.
Σύμφωνα με τη θεωρία του δεσμού, το βρέφος χρησιμοποιεί τον τρόπο πρόσδεσης με τη μητέρα του ως αφετηρία για τη γνωριμία του με τον κόσμο. Εάν το άτομο δε λάβει την απαιτούμενη φροντίδα και δε σχηματίσει έναν ασφαλή δεσμό με τη μητέρα ή το φροντιστή του στα πρώτα χρόνια της ζωής του, θα αισθάνεται διαρκώς έντονη δυσφορία. Μάλιστα, η χρήση ουσιών ή οι συμπεριφορές εξάρτησης συχνά λειτουργούν ως μέσο ανακούφισης της εσωτερικής έντασης, διότι παρέχουν μια ψευδή ασφάλεια στο άτομο. Από την άλλη, εάν το άτομο δημιουργήσει μια εξαρτητική σχέση με τους πρωταρχικούς φροντιστές του, θα αναζητά αργότερα την απόλυτη προστασία σε άλλη μορφή εξάρτησης. Η υπερβολική προσκόλληση στους γονείς και κυρίως η εξάρτηση από τη μητέρα ασκεί έντονη πίεση στο άτομο, όταν καλείται να αναλάβει ρόλους ενηλίκου.
Πολλοί γονείς, υπερπροστατεύοντας τα παιδιά τους και ικανοποιώντας διαρκώς τις επιθυμίες τους, δεν επιτρέπουν στα παιδιά να αναλάβουν ευθύνες και να διαχειριστούν προσωπικά τους ζητήματα. Με αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά θεωρούν ότι οι επιθυμίες τους πρέπει να ικανοποιούνται άμεσα, αποφεύγουν να πάρουν πρωτοβουλίες, αναπτύσσουν χαμηλή αυτοπεποίθηση και δε μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τη ματαίωση. Η ώριμη ανάπτυξη του παιδιού και η σταδιακή μετάβασή του από την πλήρη εξάρτηση των γονέων στην αυτονομία επιτυγχάνεται, αν οι γονείς αφήσουν χώρο στο παιδί για να δομήσει το Εγώ του, να κοινωνικοποιηθεί, να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες. Πολλές φορές, οι γονείς αναζητώντας την τέλεια συνταγή για την ανατροφή των παιδιών τους, πετυχαίνουν αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που αναμένουν. Καλό θα είναι, όλοι οι γονείς να θυμούνται ότι αρκετά καλός γονέας υπάρχει, όχι τέλειος.
Σπηλιώτης Ραφαήλ Νικόλαος,
Ψυχολόγος στο Πολυδύναμο Κέντρο Περιφέρειας Πελοποννήσου με έδρα το Ναύπλιο, ΚΕΘΕΑ ΚΥΤΤΑΡΟ – ΟΞΥΓΟΝΟ
Πηγές
Αλεξιάδου Αναστασία – Σοφία, «Ο συναισθηματικός δεσμός βρέφους με το πρόσωπο φροντίδας και οι συνέπειες αυτού στη μετέπειτα εξέλιξη των παιδιών» στο Παιδαγωγικός Λόγος, Τόμος ΙΗ΄, Τεύχος 1, 2012.
Βορριά Π., Παπαληγούρα Ζ., «Η θεωρία του δεσμού» στο Παιδί και Έφηβος, Ψυχική υγεία και ψυχοπαθολογία, Τόμος 1, Τεύχος 2, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1999.
Θανοπούλου, Κία, «Ένας φόνος, μια κηδεία κι ένα ανεπίλυτο, τραυματικό πένθος» στο Συστημική Σκέψη & Ψυχοθεραπεία, Τεύχος 1, Οκτώβριος 2012.
Κακούρος Ε., Μανιαδάκη Κ., Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων, Αναπτυξιακή προσέγγιση, εκδόσεις Τυπωθήτω/Δαρδάνος, Αθήνα 2006.
Ποταμιάνος, Γ. Θεωρίες προσωπικότητας και κλινική πρακτική, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002.
Winnicott D., Διαδικασίες ωρίμανσης και διευκολυντικό περιβάλλον, Μελέτες για τη θεωρία της συναισθηματικής ανάπτυξης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
Τα βρέφη, όταν μεγαλώνουν σε περιβάλλον, όπου η μητέρα ή ο φροντιστής τους δείχνει ευαισθησία και αποκρίνεται στη συμπεριφορά τους, σχηματίζουν συνήθως ασφαλή δεσμό. Αντίθετα, όταν το βρέφος μεγαλώνει σε περιβάλλον, όπου ο φροντιστής δείχνει συναισθηματική ψυχρότητα ή εκδηλώνει κακοποιητική συμπεριφορά, αναπτύσσει συνήθως ανασφαλή δεσμό αποφυγής, αμφιθυμίας ή αποδιοργάνωσης. Το είδος του δεσμού που αναπτύσσει το βρέφος επηρεάζει ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και συναισθηματικών σχέσεων τόσο σε ψυχολογικό όσο και σε βιολογικό επίπεδο, όπως την ένταξη στη σχολική κοινότητα, την παρέα με συνομηλίκους, την αυτονόμηση, την εφηβική και ενήλικη ζωή.
Συνοπτικά, τα βρέφη που αναπτύσσουν ασφαλή δεσμό, όταν ενηλικιωθούν, δημιουργούν συνήθως σχέσεις εμπιστοσύνης, εκφράζουν τα συναισθήματά τους και αισθάνονται αυτοπεποίθηση. Τα βρέφη που αναπτύσσουν ανασφαλή δεσμό, όταν ενηλικιωθούν, δεν ανταλλάσσουν εύκολα σκέψεις ή συναισθήματα με άλλους και αποφεύγουν ή δυσκολεύονται να συνάψουν διαπροσωπικές σχέσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο τύπος του δεσμού που αναπτύσσει ένα παιδί με το γονιό του, εξαρτάται κι από άλλα γεγονότα, επηρεάζοντας σε κάποιο βαθμό κι όχι απόλυτα και οριστικά τη διαμόρφωση της ενήλικης ζωής του παιδιού, π.χ. η ανάπτυξη ενός ανασφαλούς δεσμού, όταν γίνει κατανοητή, μπορεί να μετουσιωθεί και να λειτουργήσει ως πηγή δημιουργικότητας και ως κίνητρο για βελτίωση του τρόπου ζωής.
Σύμφωνα με τη θεωρία του δεσμού, το βρέφος χρησιμοποιεί τον τρόπο πρόσδεσης με τη μητέρα του ως αφετηρία για τη γνωριμία του με τον κόσμο. Εάν το άτομο δε λάβει την απαιτούμενη φροντίδα και δε σχηματίσει έναν ασφαλή δεσμό με τη μητέρα ή το φροντιστή του στα πρώτα χρόνια της ζωής του, θα αισθάνεται διαρκώς έντονη δυσφορία. Μάλιστα, η χρήση ουσιών ή οι συμπεριφορές εξάρτησης συχνά λειτουργούν ως μέσο ανακούφισης της εσωτερικής έντασης, διότι παρέχουν μια ψευδή ασφάλεια στο άτομο. Από την άλλη, εάν το άτομο δημιουργήσει μια εξαρτητική σχέση με τους πρωταρχικούς φροντιστές του, θα αναζητά αργότερα την απόλυτη προστασία σε άλλη μορφή εξάρτησης. Η υπερβολική προσκόλληση στους γονείς και κυρίως η εξάρτηση από τη μητέρα ασκεί έντονη πίεση στο άτομο, όταν καλείται να αναλάβει ρόλους ενηλίκου.
Πολλοί γονείς, υπερπροστατεύοντας τα παιδιά τους και ικανοποιώντας διαρκώς τις επιθυμίες τους, δεν επιτρέπουν στα παιδιά να αναλάβουν ευθύνες και να διαχειριστούν προσωπικά τους ζητήματα. Με αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά θεωρούν ότι οι επιθυμίες τους πρέπει να ικανοποιούνται άμεσα, αποφεύγουν να πάρουν πρωτοβουλίες, αναπτύσσουν χαμηλή αυτοπεποίθηση και δε μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τη ματαίωση. Η ώριμη ανάπτυξη του παιδιού και η σταδιακή μετάβασή του από την πλήρη εξάρτηση των γονέων στην αυτονομία επιτυγχάνεται, αν οι γονείς αφήσουν χώρο στο παιδί για να δομήσει το Εγώ του, να κοινωνικοποιηθεί, να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες. Πολλές φορές, οι γονείς αναζητώντας την τέλεια συνταγή για την ανατροφή των παιδιών τους, πετυχαίνουν αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που αναμένουν. Καλό θα είναι, όλοι οι γονείς να θυμούνται ότι αρκετά καλός γονέας υπάρχει, όχι τέλειος.
Σπηλιώτης Ραφαήλ Νικόλαος,
Ψυχολόγος στο Πολυδύναμο Κέντρο Περιφέρειας Πελοποννήσου με έδρα το Ναύπλιο, ΚΕΘΕΑ ΚΥΤΤΑΡΟ – ΟΞΥΓΟΝΟ
Πηγές
Αλεξιάδου Αναστασία – Σοφία, «Ο συναισθηματικός δεσμός βρέφους με το πρόσωπο φροντίδας και οι συνέπειες αυτού στη μετέπειτα εξέλιξη των παιδιών» στο Παιδαγωγικός Λόγος, Τόμος ΙΗ΄, Τεύχος 1, 2012.
Βορριά Π., Παπαληγούρα Ζ., «Η θεωρία του δεσμού» στο Παιδί και Έφηβος, Ψυχική υγεία και ψυχοπαθολογία, Τόμος 1, Τεύχος 2, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1999.
Θανοπούλου, Κία, «Ένας φόνος, μια κηδεία κι ένα ανεπίλυτο, τραυματικό πένθος» στο Συστημική Σκέψη & Ψυχοθεραπεία, Τεύχος 1, Οκτώβριος 2012.
Κακούρος Ε., Μανιαδάκη Κ., Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων, Αναπτυξιακή προσέγγιση, εκδόσεις Τυπωθήτω/Δαρδάνος, Αθήνα 2006.
Ποταμιάνος, Γ. Θεωρίες προσωπικότητας και κλινική πρακτική, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002.
Winnicott D., Διαδικασίες ωρίμανσης και διευκολυντικό περιβάλλον, Μελέτες για τη θεωρία της συναισθηματικής ανάπτυξης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
