“Η Ευρωπαϊκή Ημέρα για τα Δικαιώματα των Ασθενών τιμάται κάθε χρόνο στις 18 Απριλίου, έπειτα από απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 2007, και αφορά στο θεσμικό πλαίσιο που διέπει τα δικαιώματα των ασθενών και των ληπτών υπηρεσιών υγείας.
Ιστορική εξέλιξη – τα πρώτα ίχνη της θεωρίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
Ως το πρώτο καταγεγραμμένο δικαίωμα των ασθενών θεωρείται ο ορισμός από τη Γαλλική Εθνοσυνέλευση του 1793 ότι «κάθε ασθενής δικαιούται από ένα δικό του κρεβάτι και ότι τα κρεβάτια πρέπει να απέχουν μεταξύ τους τουλάχιστον 3 πόδια».
Με τον Κώδικα της Νυρεμβέργης (1947) εισάγεται για πρώτη φορά η έννοια της πληροφορημένης συναίνεσης του ασθενούς, η οποία συνεπάγεται την εξασφάλιση της ελεύθερης βούλησης του ατόμου όσον αφορά στην ένταξή του σε πείραμα, μελέτη ή δοκιμή, χωρίς την άσκηση επάνω του οποιασδήποτε μορφής βίας ή παραπλάνησης, και προηγηθείσα πληροφόρησή του αναφορικά με τα στοιχεία που αφορούν στο αντικείμενο της έρευνας, καθώς και τις πιθανές επιπτώσεις στην υγεία του ως αποτέλεσμα της συμμετοχής στην έρευνα.
Το 1948 η Διακήρυξη της Γενεύης αποτέλεσε στην ουσία τον εκσυγχρονισμό του Ιπποκρατείου Ορκου, ενώ τροποποιήθηκε αργότερα προσπαθώντας να αντεπεξέλθει στις εξελίξεις στις ιατρικές πρακτικές του 21ου αιώνα. Η υπεύθυνη για την ανανέωση αυτή ιατρική ομάδα, εξέδωσε τον Καταστατικό Χάρτη του Ιατρικού Επαγγέλματος, ο οποίος προσέθεσε δύο αρχές στον Ορκο του Ιπποκράτους: του σεβασμού της αυτονομίας του ασθενούς και της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Το 1983 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέδωσε ψήφισμα για τη σύνταξη Ευρωπαϊκού Χάρτη Δικαιωμάτων των Ασθενών. Τα δικαιώματα αυτά αποτυπώνονται στη Χάρτα Δικαιωμάτων των Ασθενών, όπως αυτή συντάχθηκε το 2002 κατόπιν πρωτοβουλίας του Δικτύου Ενεργών Πολιτών (Active Citizenship Network- ACN) μαζί με άλλες 12 Ευρωπαϊκές Οργανώσεις. Η Χάρτα αποτελεί ένα κείμενο στο οποίο διακηρύσσονται 14 δικαιώματα, που στο σύνολό τους έχουν ως στόχο να εγγυηθούν «ένα υψηλό επίπεδο προστασίας της ανθρώπινης υγείας» και να εξασφαλίσουν την υψηλή ποιότητα υπηρεσιών που παρέχονται από τους εθνικούς φορείς υγείας στην Ευρώπη.
Τα δικαιώματα της Χάρτας, η οποία υιοθετήθηκε από την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, συνιστούν μέρος του Ευρωπαϊκού Δικαίου και αφορούν όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, χρώματος, εθνοτικής καταγωγής ή κοινωνικής προέλευσης, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας, γενετήσιου προσανατολισμού και περιουσίας.
Η Χάρτα των Δικαιωμάτων των Ασθενών
1-Δικαίωμα λήψης προληπτικών μέτρων
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε μια σωστή υπηρεσία προκειμένου να αποτρέψει την ασθένεια. Οι υπηρεσίες υγείας έχουν το καθήκον να επιδιώξουν αυτόν τον σκοπό, αυξάνοντας την ευαισθητοποίηση των ανθρώπων, διασφαλίζοντας τις διαδικασίες υγείας σε τακτά χρονικά διαστήματα, δωρεάν για διάφορες ομάδες του πληθυσμού που διατρέχουν κίνδυνο και θέτοντας τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας και της τεχνολογικής καινοτομίας στη διάθεση όλων.
2-Δικαίωμα πρόσβασης
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας που χρειάζονται οι ανάγκες υγείας του. Οι υπηρεσίες υγείας πρέπει να εγγυώνται την ισότιμη πρόσβαση σε όλους, χωρίς διακρίσεις λόγω οικονομικών πόρων, τόπου διαμονής, ασθένειας ή χρόνου πρόσβασης σε υπηρεσίες. Ενα άτομο που χρήζει θεραπείας, αλλά δεν μπορεί να ανταπεξέλθει στα έξοδα, έχει το δικαίωμα να εξυπηρετείται δωρεάν.
3-Δικαίωμα ενημέρωσης
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα πρόσβασης σε κάθε είδους πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση της υγείας του, τις υπηρεσίες υγείας και τον τρόπο χρήσης τους, καθώς και όλα όσα διαθέτει η επιστημονική έρευνα και η τεχνολογική καινοτομία. Οι υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης, οι πάροχοι και οι επαγγελματίες υγείας, οφείλουν να παρέχουν πληροφορίες προσαρμοσμένες στον ασθενή, ιδίως λαμβάνοντας υπόψη τις θρησκευτικές, εθνοτικές ή γλωσσικές ιδιαιτερότητες του ασθενούς. Ο ασθενής έχει το δικαίωμα άμεσης πρόσβασης στον κλινικό του φάκελο και στα ιατρικά του αρχεία, να τα φωτοτυπήσει, να κάνει ερωτήσεις σχετικά με το περιεχόμενό του και να λάβει τη διόρθωση τυχόν σφαλμάτων που μπορεί να περιέχει.
4-Δικαίωμα συναίνεσης
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα πρόσβασης σε όλες τις πληροφορίες που θα μπορούσαν να του επιτρέψουν να συμμετάσχει ενεργά στις αποφάσεις σχετικά με την υγεία του. Οι πληροφορίες αυτές αποτελούν προϋπόθεση για κάθε διαδικασία και θεραπεία, συμπεριλαμβανομένης της συμμετοχής στην επιστημονική έρευνα.
5-Δικαίωμα ελεύθερης επιλογής
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να επιλέγει ελεύθερα μεταξύ διαφορετικών διαδικασιών θεραπείας και παρόχων βάσει επαρκών πληροφοριών. Ο ασθενής έχει το δικαίωμα να αποφασίσει ποιες διαγνωστικές εξετάσεις και θεραπείες πρέπει να υποβληθεί και ποιον γιατρό πρωτοβάθμιας περίθαλψης, ειδικό ή νοσοκομείο να χρησιμοποιήσει. Οι υπηρεσίες υγείας έχουν την υποχρέωση να εγγυηθούν αυτό το δικαίωμα.
6-Δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και την εμπιστευτικότητα
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα στην εμπιστευτικότητα των προσωπικών δεδομένων, συμπεριλαμβανομένων πληροφοριών σχετικά με την κατάσταση της υγείας του και τις πιθανές διαγνωστικές ή θεραπευτικές διαδικασίες, καθώς και την προστασία της ιδιωτικής του ζωής κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης διαγνωστικών εξετάσεων, εξειδικευμένων επισκέψεων και ιατρικών/χειρουργικών θεραπειών γενικότερα.
7-Δικαίωμα σεβασμού του χρόνου των ασθενών
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να λάβει την απαραίτητη θεραπεία εντός μίας γρήγορης και προκαθορισμένης χρονικής περιόδου. Το δικαίωμα αυτό ισχύει σε κάθε φάση της θεραπείας. Οι υπηρεσίες υγείας έχουν την υποχρέωση να καθορίζουν τους χρόνους αναμονής εντός των οποίων πρέπει να παρέχονται ορισμένες υπηρεσίες, βάσει ειδικών προτύπων και ανάλογα με τον βαθμό επείγοντος της υπόθεσης. Οι γιατροί πρέπει να αφιερώνουν επαρκή χρόνο στους ασθενείς τους, συμπεριλαμβανομένου του χρόνου που αφιερώνει στην παροχή πληροφοριών.
8-Δικαίωμα τήρησης προτύπων ποιότητας
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα πρόσβασης σε υψηλής ποιότητας υπηρεσίες υγείας με βάση τις προδιαγραφές και την τήρηση συγκεκριμένων προτύπων. Το δικαίωμα σε ποιοτικές υπηρεσίες υγείας απαιτεί από τα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης και τους επαγγελματίες υγείας να παρέχουν ικανοποιητικά επίπεδα τεχνικών επιδόσεων, άνεσης και ανθρώπινων σχέσεων. Αυτό συνεπάγεται τις προδιαγραφές και την τήρηση των ακριβών προτύπων ποιότητας, τα οποία καθορίζονται με δημόσια συμβουλευτική διαδικασία και επανεξετάζονται και αξιολογούνται περιοδικά.
9-Δικαίωμα στην ασφάλεια
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να είναι απαλλαγμένο από βλάβες που προκαλούνται από την κακή λειτουργία των υπηρεσιών υγείας, την ιατρική αμέλεια και τα σφάλματα, καθώς και το δικαίωμα πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας και θεραπείες που πληρούν υψηλά πρότυπα ασφάλειας. Για να διασφαλιστεί αυτό το δικαίωμα, τα νοσοκομεία και οι υπηρεσίες υγείας πρέπει να παρακολουθούν συνεχώς τους παράγοντες κινδύνου και να διασφαλίζουν ότι τα ηλεκτρονικά ιατροτεχνολογικά προϊόντα συντηρούνται σωστά και ότι οι χειριστές είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι.
10-Δικαίωμα στην καινοτομία
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα πρόσβασης σε καινοτόμες διαδικασίες, συμπεριλαμβανομένων των διαγνωστικών διαδικασιών, σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα και ανεξάρτητα από οικονομικούς ή άλλους παράγοντες. Οι υπηρεσίες υγείας έχουν καθήκον να προωθήσουν και να διατηρήσουν την έρευνα στον τομέα της βιοϊατρικής, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στις σπάνιες ασθένειες. Τα αποτελέσματα της έρευνας πρέπει να αναδεικνύονται επαρκώς.
11-Δικαίωμα αποφυγής περιττών δεινών και πόνου
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να αποφεύγει όσο το δυνατόν περισσότερο πόνο σε κάθε φάση της ασθένειάς του. Οι υπηρεσίες υγείας πρέπει να δεσμευτούν να λάβουν όλα τα μέτρα που είναι χρήσιμα για τον σκοπό αυτό, όπως η παροχή παρηγορητικών θεραπειών και η απλούστευση της πρόσβασης των ασθενών σε αυτές.
12-Δικαίωμα στην εξατομικευμένη θεραπεία
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε διαγνωστικά ή θεραπευτικά προγράμματα προσαρμοσμένα όσο το δυνατόν περισσότερο στις προσωπικές του ανάγκες. Οι υπηρεσίες υγείας πρέπει να εγγυηθούν, για τον σκοπό αυτό, ευέλικτα προγράμματα, προσανατολισμένα όσο το δυνατόν περισσότερο στο άτομο, διασφαλίζοντας ότι τα κριτήρια της οικονομικής βιωσιμότητας δεν υπερισχύουν του δικαιώματος στην υγειονομική περίθαλψη.
13-Δικαίωμα καταγγελίας
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να διαμαρτύρεται κάθε φορά που έχει υποστεί βλάβη και το δικαίωμα να λάβει απάντηση ή άλλη αιτιολογία. Οι υπηρεσίες υγείας θα πρέπει να εγγυώνται την άσκηση αυτού του δικαιώματος, παρέχοντας (με τη βοήθεια τρίτων) στους ασθενείς πληροφορίες σχετικά με τα δικαιώματά τους, επιτρέποντάς τους να αναγνωρίζουν παραβιάσεις και να επισημοποιούν την καταγγελία τους.
14-Δικαίωμα αποζημίωσης
Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να λάβει επαρκή αποζημίωση εντός εύλογου χρονικού χρονικού διαστήματος, κάθε φορά που έχει υποστεί σωματική ή ηθική και ψυχολογική βλάβη που προκαλείται από θεραπεία των υπηρεσιών υγείας. Οι υπηρεσίες υγείας πρέπει να εγγυώνται αποζημίωση, ανεξάρτητα από τη σοβαρότητα της βλάβης και την αιτία της (από υπερβολική αναμονή έως περίπτωση αμέλειας), ακόμη και όταν η τελική ευθύνη δεν μπορεί να προσδιοριστεί απολύτως.
Ελλάδα και Δίκαιο της Υγείας
Στην Ελλάδα, το Δίκαιο της Υγείας μέχρι το 1992 βασιζόταν στο Γενικό, Συνταγματικό, Αστικό, Ποινικό Δίκαιο, τους Πειθαρχικούς κανονισμούς και τους ειδικότερους υγειονομικούς κανονισμούς (Κώδικας Ασκησης Ιατρικού Επαγγέλματος, Κανονισμός περί Ιατρικής Δεοντολογίας). Μέχρι τότε η προστασία των δικαιωμάτων των ασθενών υπήρξε έμμεση, καθώς προέκυπτε από τις υποχρεώσεις των γιατρών απέναντί τους. Επίσης, έμμεση προστασία παρείχετο σε ειδικά θέματα, όπως η μεταμόσχευση οργάνων, η προστασία των παιδιατρικών ασθενών και η μητρότητα. Ωστόσο, επηρεασμένη από τις διεθνείς συμβάσεις, η χώρα μας νομοθέτησε τα δικαιώματα των νοσοκομειακών ασθενών με το Νόμο 2071/1992.
Λίγο αργότερα, ο Νόμος 2519/1997 για τον εκσυγχρονισμό του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ), στο άρθρο 1 επεκτείνει την εφαρμογή των δικαιωμάτων των νοσοκομειακών ασθενών και στους χρήστες υπηρεσιών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας.
Με το Νόμο 2619/1998 κατοχυρώνεται από τη χώρα μας και η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης, για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου αναφορικά με τις εφαρμογές της βιοϊατρικής.
Ο Νόμος επιτρέπει τις γενετικές εξετάσεις με δυνατότητα πρόβλεψης μόνο για λόγους υγείας, απαγορεύει δε την επιλογή φύλου, με εξαίρεση περιπτώσεις όπου η επιλογή δύναται να οδηγήσει σε αποφυγή σοβαρής φυλο-εξαρτώμενης κληρονομικής νόσου, οριοθετεί την έρευνα, τις κλινικές δοκιμές, την έρευνα σε έμβρυα in vitro, καθώς και την αφαίρεση οργάνων και ιστών από ζώντες δότες με σκοπό τη μεταμόσχευση.
Το 2004 θεσπίστηκε ο Συνήγορος Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, στον οποίο δύναται να απευθυνθεί ο ασθενής σε περίπτωση παραβίασης των δικαιωμάτων του. Ειδικότερα, η αρμοδιότητά του έγκειται στην εξέταση των αναφορών των πολιτών που στρέφονται κατά των δημοσίων υπηρεσιών υγείας, με στόχο αφ’ ενός την προάσπιση των δικαιωμάτων του ασθενή, αφ’ ετέρου τη βελτίωση της ποιότητος των παρεχόμενων υπηρεσιών φροντίδας υγείας (Ν.3293/2004).
Τα δικαιώματα των νοσοκομειακών ασθενών
“Ασθενής” θεωρείται το φυσικό πρόσωπο το οποίο πάσχει από οποιαδήποτε ασθένεια ή πάθηση ή κάθε πρόσωπο το οποίο ζητά ή στο οποίο παρέχεται φροντίδα υγείας.
Από το 1992 η Ελλάδα διαμόρφωσε το νομικό πλαίσιο (Ν.2071/ΦΕΚ 123/92 τ.α/άρθρο 47) που καθορίζει και προασπίζει τα δικαιώματα του νοσοκομειακού ασθενούς. Από τον Απρίλιο του 2006, τα δικαιώματα των νοσοκομειακών ασθενών κατοχυρώνονται με ενεργοποίηση του νόμου 2071/1992 (ΦΕΚ Α΄123), σε μια προσπάθεια προστασίας του πολίτη σε συνδυασμό με τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας.
Άρθρο 47
Δικαίωμα προσέγγισης στις υπηρεσίες του κατάλληλου νοσοκομείου
Δικαίωμα παροχής φροντίδας με σεβασμό της αξιοπρέπειας
Δικαίωμα συγκατάθεσης ή άρνησης
Δικαίωμα ενημέρωσης για την κατάστασή του και συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων
Δικαίωμα πλήρους εκ των προτέρων ενημέρωσης για τους κινδύνους ασύνηθων ή πειραματικών πράξεων και ανάκλησης συγκατάθεσης
Δικαίωμα προστασίας της ιδιωτικής ζωής και διαφύλαξης του απορρήτου
Δικαίωμα σεβασμού και αναγνώρισης θρησκευτικών και ιδεολογικών πεποιθήσεων
Δικαίωμα κατάθεσης διαμαρτυρίας και ενστάσεως και γνώσης των επ᾽ αυτών ενεργειών και αποτελεσμάτων
Συμπεράσματα
Η διατύπωση μιας σειράς δικαιωμάτων ασθενών και η ένταξή τους στην υγειονομική νομοθεσία αποτελεί ουσιαστικό βήμα για την ενδυνάμωση των πολιτών και τη διασφάλιση της θέσης τους ως καταναλωτές υπηρεσιών υγείας. Η εφαρμογή τους αποτελεί δείκτη κοινωνικής ωριμότητας, ενώ είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη διασφάλιση ποιοτικών υπηρεσιών και συνυφασμένη με τη μέγιστη δυνατή ικανοποίηση των χρηστών υπηρεσιών υγείας. Βασιζόμενα σε πανανθρώπινες αξίες και ιδανικά, τα Δικαιώματα των Ασθενών συμπορεύονται με τις σύγχρονες εξελίξεις στον ιατροτεχνολογικό τομέα, με γνώμονα πρωτίστως το σεβασμό στην ανθρώπινη αξία και αξιοπρέπεια.
Οφείλουμε να επισημάνουμε την έμφαση που δίδεται στη στενή συνεργασία των εμπλεκομένων υπηρεσιών υγείας και των χρηστών υπηρεσιών φροντίδας υγείας. Με τον τρόπο αυτό δύναται να επιτευχθεί η διασαφήνιση τυχόν νομοθετικών ασαφειών ή κενών, η ευαισθητοποίηση των λειτουργών υγείας, καθώς και η ουσιαστική σχετική ενημέρωση των πολιτών, σε επίπεδο ευθύνης και ηθικής συμπεριφοράς των εμπλεκόμενων στο σύστημα.
Έννοιες και αρχές όπως το δικαίωμα στη φροντίδα υγείας και στη θεραπεία, η αξιοπρεπής μεταχείριση, η ισότιμη πρόσβαση χωρίς δυσμενείς διακρίσεις, η πληροφόρηση με τρόπο κατανοητό για κάθε ασθενή, η διασφάλιση της συγκατάθεσης, η εμπιστευτικότητα και το ιατρικό απόρρητο αποτελούν διαχρονικές, αλλά και πάντοτε επίκαιρες προκλήσεις που βρίσκονται στον πυρήνα του κράτους δικαίου και των ατομικών δικαιωμάτων. Χρέος όλων μας αποτελεί η προάσπιση και η προαγωγή τους.
Η σημερινή ημέρα αποτελεί υπενθύμιση ότι οι ασθενείς έχουν δικαιώματα τα οποία πρέπει να τυγχάνουν του απόλυτου σεβασμού και εφαρμογής. Κάθε πολίτης έχει το αναφαίρετο δικαίωμα στη λήψη σωστής, ποιοτικής περίθαλψης και φροντίδας με αξιοπρέπεια”.
Η Συντακτική ομάδα:
Βασίλειος Διαμαντόπουλος, Ιατρός Δημόσιας Υγείας Διευθυντής ΕΣΥ
Γενικός Διευθυντής Γενικής Διεύθυνσης Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Μέριμνας Περιφέρειας Πελοποννήσου
Σωτήριος Καμαρινόπουλος, Επόπτης Δημόσιας Υγείας/Υγειονολόγος
Αν. Προϊστάμενος Διεύθυνσης Δημόσιας Υγείας
Νικόλαος Σωτηρόπουλος, Ψυχολόγος
Αν. Προϊστάμενος Τμήματος πρόληψης και προαγωγής της υγείας της Διεύθυνσης Δημόσιας Υγείας
Λίνα Μπορδώκα, Επισκέπτρια Υγείας
Υπάλληλος Διεύθυνσης Δημόσιας Υγείας
Τηλ. 271 3 610216 – 271 3 61024
