Το μυστήριο πίσω από το "Προσωπείο του Αγαμέμνονα" που ανακαλύφθηκε στις Μυκήνες

Είναι το κορυφαίο τεχνούργημα που βρέθηκε στις Μυκήνες. Καθημερινά συγκεντρώνει την προσοχή δεκάδων εκατοντάδων επισκεπτών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, αλλά ελάχιστοι γνωρίζουν ότι το περίφημο «Προσωπείο του Αγαμέμνονα» αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο εύρημα, τόσο για το πρόσωπο που απεικονίζει, όσο και για την ίδια την αυθεντικότητα της μορφής του. Αν σας αρέσουν τα μυστήρια της αρχαιολογίας, θα σας γοητεύσει η ιστορία που ακολουθεί…

Του Δημήτρη Καλαντζή

Το «Προσωπείο του Αγαμέμνονα» βρέθηκε στις 30 Νοεμβρίου του 1876 από τον Ερρίκο Σλήμαν στις Μυκήνες. Η ημέρα εύρεσής του είναι εξαιρετικά σημαντική, καθώς ακολουθεί ένα ξαφνικό ταξίδι του Σλήμαν στην Αθήνα (26-27 Νοεμβρίου) και προηγείται μόλις τριών ημερών από το τέλος της ανασκαφής (3 Δεκεμβρίου 1876). Με άλλα λόγια, μετά από τέσσερις μήνες ανασκαφών, ο Σλήμαν φεύγει για την Αθήνα και, επιστρέφοντας στις Μυκήνες, βρίσκει αμέσως το πιο σημαντικό έργο τέχνης της ανασκαφής του και κηρύσσει τις εργασίες… «περαιωμένες»! Η χρονική ακολουθία ήταν τόσο περίεργη που σήκωσε θύελλα «θεωριών συνωμοσίας» από την επομένη κιόλας ημέρα…

Η «ΛΑΒΩΜΕΝΗ» ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΛΗΜΑΝ

Πρώτα ήταν το πρόσωπο του Σλήμαν, που δημιουργούσε αμφιβολίες εγκυρότητας. Είχε προηγηθεί ο «Θησαυρός του Πριάμου» στην Τροία, τον οποίο ο Σλήμαν είχε φυγαδεύσει στη Γερμανία, χωρίς να δώσει το ποσοστό που αναλογούσε στους Οθωμανούς, αλλά και χωρίς να πείσει τους αρχαιολόγους για τις επιστημονικές μεθόδους, που ακολούθησε για την ανεύρεσή του. Στην πραγματικότητα τον κατηγορούσαν ότι «φύτεψε» το θησαυρό στην Τροία για να μην κλείσει ταπεινωμένος τη μεγάλη ανασκαφική του περιπέτεια. Υποστήριξαν ότι τα «κοσμήματα της Ωραίας Ελένης» ήταν ευρήματα από άλλους αρχαιολογικούς χώρους, τα οποία είχε επεξεργαστεί χρυσοχόος, συνεργάτης του Σλήμαν, πριν τα… φορέσει η Σοφία Σλήμαν και θαμπώσει την ανθρωπότητα. Ούτως ή άλλως η «ηλικία» των κοσμημάτων του «Θησαυρού» ήταν… 1.000 χρόνια πριν την ομηρική Τροία του Πριάμου και της Ωραίας Ελένης…

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΗΡΗΣΗ

Η Ελλάδα έδωσε άδεια στον Σλήμαν να σκάψει στις Μυκήνες με μεγάλο σκεπτικισμό και αφού έβαλε από πάνω του – κέρβερο κανονικό – τον αρχαιολόγο Παναγιώτη Σταματάκη. Ο Σταματάκης όμως, παρά τη φιλότιμη προσπάθειά του, δεν μπορούσε να βρίσκεται ταυτόχρονα σε όλα τα «μέτωπα», που έσκαβαν οι εργάτες του Σλήμαν. Αν ήθελε ο Γερμανός, θα μπορούσε να πάρει κάποιο εύρημα ή να το «φυτέψει» χωρίς να το αντιληφθεί ο Σταματάκης, όπως παραδεχόταν και ο ίδιος ο Έλληνας αρχαιολόγος στις επιστολές του προς τον βασιλιά της Ελλάδας.

ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΙΔΙΕΣ ΜΑΣΚΕΣ ΚΑΙ ΜΙΑ… ΤΕΛΕΙΑ

Στις Μυκήνες βρέθηκαν συνολικά πέντε χρυσές ταφικές προσωπίδες. Οι τέσσερις είναι άτεχνες και κακοσχηματισμένες, ενώ η μία είναι υπέρλαμπρη και χαραγμένη με εντυπωσιακή λεπτομέρεια. Γιατί αυτή η διαφορά; Ο Ερρίκος Σλήμαν δεν είχε καμία αμφιβολία… Με στεντόρεια φωνή ανακοίνωσε ότι η μία μάσκα είναι περίτεχνη διότι ανήκει στον ομηρικό βασιλιά Αγαμέμνονα! Κι ας μην είχε κανένα στοιχείο, να τεκμηριώνει τη θέση του… Οι αρχαιολόγοι άρχισαν να προβληματίζονται: μήπως η σιγουριά του Σλήμαν προέκυπτε από την επιθυμία του να βρει και πάλι ένα εντυπωσιακό εύρημα, όπως το «θησαυρό του Πριάμου» στην Τροία; Και μήπως αυτή η επιθυμία τον έκανε να… αναχαράξει την προσωπίδα (στο ταξίδι του στην Αθήνα), ώστε να μπορεί να την παρουσιάσει ως εμβληματικό εύρημα;

ΤΟ «ΤΕΛΕΙΟ» ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΕΙΟ

Μεταγενέστεροι αρχαιολόγοι προχώρησαν ακόμα περισσότερο τη θεωρία «μετασκευής» του προσωπείου από τον ίδιο τον Σλήμαν, χρησιμοποιώντας τις σημειώσεις του. Ο Γερμανός αρχαιολάτρης περιέγραφε ως εξής τη μάσκα: «… τα χαρακτηριστικά είναι τελείως ελληνικά και πρέπει ειδικά να προσεχθεί η μακριά λεπτή μύτη, η οποία βρίσκεται σε ευθεία γραμμή με το μέτωπο και κάθε άλλο από μικρή είναι. Τα μάτια, που είναι κλειστά, είναι μεγάλα και αποδίδονται καλά με τις βλεφαρίδες, πολύ χαρακτηριστικό επίσης είναι το μεγάλο στόμα με τα χείλη σε καλές αναλογίες. Επίσης η γενειάδα έχει καλά αποδοθεί και ειδικότερα το μουστάκι με τις άκρες του στραμμένες προς τα επάνω σε σχήμα ημισελήνου. (…) Μας προκαλεί κατάπληξη η δεξιοτεχνία των αρχαίων Μυκηναίων χρυσοχόων, οι οποίοι μπορούσαν να κατασκευάσουν πορτρέτα σε πλάκα συμπαγούς χρυσού και κατά συνέπεια να ανταγωνίζονται οποιονδήποτε σύγχρονο χρυσοχόο…».

Αυτή η περιγραφή ήταν στην πραγματικότητα ένα copy paste από τα «πρότυπα της ελληνικής τέχνης», που είχε θέσει σχεδόν 50 χρόνια νωρίτερα, ο σπουδαίος Γερμανός ιστορικός τέχνης Winckelmann, ο άνθρωπος που έμαθε στην Ευρώπη τη σπουδαιότητα της αρχαίας Ελλάδας. «Ο Σλήμαν προσάρμοσε το προσωπείο στα πρότυπα του Winckelmann!», αποφάνθηκαν οι αμφισβητίες του…

ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΞΑΚΡΙΒΩΘΕΙ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΗ «ΛΑΘΡΟΧΕΙΡΙΑ»

Το δεύτερο μεγάλο κύμα αμφισβήτησης της αυθεντικότητας του «Προσωπείου του Αγαμέμνονα» εκδηλώθηκε πριν από πέντε χρόνια από το έγκυρο αμερικανικό περιοδικό «Archeology», το οποίο μετά από σειρά άρθρων, κάλεσε την Ελλάδα να εξετάσει το «Προσωπείο του Αγαμέμνονα» συγκριτικά με τις άλλες τέσσερις μάσκες, που βρέθηκαν στις Μυκήνες, ώστε να διαπιστώσει ομοιότητες και διαφορές στην τεχνική επεξεργασίας και στα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για τη σμίλεψή τους. Η «ηλικία» της τεχνικής επεξεργασίας δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί αλλά είναι δυνατόν να διαπιστωθεί, αν η «μάσκα του Αγαμέμνονα» χαράχθηκε με διαφορετικά εργαλεία και από τελείως διαφορετικούς τεχνίτες από τις υπόλοιπες μάσκες. Είναι εφικτό δηλαδή να αποδειχθεί αν ο Σλήμαν την πήγε στην Αθήνα σε κάποιον σπεσιαλίστα χρυσοχόο για να την «αναβαθμίσει», σύμφωνα με τα πρότυπα του Winckelmann, και μετά την ξαναέχωσε στο χώμα για να την παρουσιάσει ως το… σημαντικότερο εύρημα της ανασκαφής του.

Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΟΤΙΜΑ ΤΟ… ΜΥΣΤΗΡΙΟ

Η συγκριτική μελέτη των προσωπείων δεν έχει γίνει δυστυχώς μέχρι σήμερα… Και είναι απορίας άξιο το «γιατί»… Ούτως ή άλλως, όλοι συμφωνούν στις μέρες μας ότι δεν πρόκειται για το προσωπείο του Αγαμέμνονα – αν υπήρξε ποτέ ιστορικό πρόσωπο «Αγαμέμνονας». Όλοι επίσης συμφωνούν ότι και οι πέντε μάσκες είναι εκπληκτικά δείγματα της Μυκηναϊκής τέχνης. Τι θα μας πείραζε αν προέκυπτε από επιστημονική έρευνα, ότι τον 18ο αιώνα είχε υπάρξει κάποια «ρομαντική λαθροχειρία» στη μία μάσκα; Θα έχανε την αξία της; Προφανώς όχι! Απλά θα επιβεβαιωνόταν ότι οι αρχαιολάτρες τον 18ο αιώνα είχαν την τάση να αναζητούν μόνο τα «απαστράπτοντα» ίχνη του παρελθόντος και όχι όλο το φάσμα της δημιουργίας των Αρχαίων Ελλήνων…

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ «ΜΑΣΚΑΣ» ΑΠΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Η νεκρική προσωπίδα ανδρικής μορφής, γνωστή ως «Προσωπίδα του Αγαμέμνονα» έχει κατασκευασθεί από παχύ έλασμα, που σφυρηλατήθηκε πιθανότατα σε ξύλινο πυρήνα, ενώ οι λεπτομέρειες προστέθηκαν σε δεύτερο στάδιο με αιχμηρό εργαλείο. Απεικονίζεται η επιβλητική μορφή ενός γενειοφόρου άνδρα με ωοειδές πρόσωπο, πλατύ μέτωπο, μακριά λεπτή μύτη και λεπτά χείλη, σφιχτά κλεισμένα. Τα φρύδια επάνω από τα κλειστά μάτια, το μουστάκι και η γενειάδα αποδίδονται με έκτυπες παράλληλες γραμμές. Στην περιοχή των αυτιών φέρει οπές για τη στερέωση στο πρόσωπο του νεκρού με τη βοήθεια νήματος. Είναι η ωραιότερη από τις πέντε συνολικά χρυσές προσωπίδες, που έχουν βρεθεί στον Ταφικό Κύκλο Α των Μυκηνών και φαίνεται ότι προορίζονταν για άνδρες ηγεμόνες. Η συγκεκριμένη είναι η μοναδική που απεικονίζει γενειοφόρο άνδρα, αλλά και η μοναδική με τόσο έντονη απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου.

Χρονολόγηση: Ύστερη Εποχή του Χαλκού, 16ος αι. π.Χ.

Τόπος Εύρεσης: Μυκήνες, Ταφικός Κύκλος Α, λακκοειδής τάφος V

Διαστάσεις: πλάτος: 0,017 μ., ύψος: 0,025 μ., βάρος: 168,5 γρ.

Υλικό: Χρυσός

ΝΕΚΡΙΚΑ ΠΡΟΩΠΕΙΑ: ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ

Νεκρικά προσωπεία, με τα οποία αναπαράγεται η εικόνα του νεκρού, έχουν βρεθεί σε Αίγυπτο, Ελλάδα, Ετρουρία, Ρώμη, Μεξικό, Κολομβία, Ν. Γουινέα, Σιάμ και Αφρική. Στην Ελλάδα έχουν βρεθεί μέχρι τώρα στις Μυκήνες και στον μακεδονικό χώρο (Σίνδος, Αρχοντικό, Αμφίπολη). Είναι πιθανό ότι οι Μυκηναίοι πήραν την ιδέα του νεκρικού προσωπείου από τους Αιγυπτίους. Τα προσωπεία εκεί κατασκευάζονταν είτε από πολύτιμα υλικά (χρυσό και ασήμι), είτε από ύφασμα καλυμμένο με στόκο. Οι προσωπίδες των Μυκηνών στερεώνονταν με νήμα, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς από τις οπές που υπάρχουν στην περιοχή των αυτιών. Αν λάβει κανείς υπόψη του ότι οι περισσότερες, με εξαίρεση αυτή του «Αγαμέμνονα», έχουν τυποποιημένα χαρακτηριστικά και ότι σχεδόν δεν διαφέρουν μεταξύ τους, μπορεί κανείς με ασφάλεια να συμπεράνει ότι δεν αποδίδουν ρεαλιστικά τα χαρακτηριστικά των προσώπων, οπωσδήποτε όμως γίνεται προσπάθεια να απεικονιστούν η ηλικία και η προσωπικότητα. Όλες είναι ανδρικές και όλες έχουν κλειστά τα μάτια. Άγνωστες παραμένουν οι αιτίες που ορισμένοι μόνο από τους νεκρούς, και μάλιστα τους άνδρες νεκρούς, έφεραν προσωπεία. Θα μπορούσαμε, βέβαια, να υποθέσουμε ότι πρόκειται για μια προσπάθεια «φωτογράφησης» των σπουδαίων συγγενών, των προπατόρων και γενικά σημαντικών ανθρώπων αλλά θα παραμείνουμε στο χώρο της υπόθεσης, αφού δεν έχουμε στα χέρια μας σχετικές γραπτές πηγές.