Από την αυγή της Νεολιθικής Εποχής, το Αιγαίο ήταν μια θάλασσα εμπορίου και ο οψιανός ήταν ένα από τα πιο περιζήτητα και πολύτιμα εξαγώγιμα αγαθά του. Πέτρωμα ηφαιστειακό και σκληρό, δεν βρισκόταν σε κανένα άλλο σημείο της χώρας παρά μόνο στη Μήλο, στην Αντίπαρο και στη Νίσυρο.
Ο οψιανός (ή οψιδιανός) ήταν πολύτιμος για τον νεολιθικό μας πρόγονο, εφόσον του έδινε την τέλεια λύση για όσες δουλειές απαιτούσαν κάτι αιχμηρό και ταυτόχρονα ανθεκτικό. Με αυτόν έφτιαχνε λεπίδες, αιχμές για δόρατα, τσεκούρια και πολλά άλλα απαραίτητα εργαλεία, γι’ αυτό και ήταν τόσο μεγάλη η ζήτησή του και εκτός της «γειτονιάς» του στο Αιγαίο.
Πράγματι, λεπίδες οψιανού που βρέθηκαν σε νεολιθικές θέσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας (όπως το Σχιστό και η Αργολίδα), αποδείχθηκε έπειτα από σειρά επιστημονικών αναλύσεων ότι το υλικό τους προερχόταν από τη Μήλο. Πέντε χιλιάδες χρόνια πριν από την Αθήνα του Περικλή ο νεολιθικός νησιώτης ήταν ήδη ναυτικός, και σήμερα, μια ομάδα Τσέχων αρχαιολόγων θέλησε να εξερευνήσει την πιθανότητα το σκάφος που χρησιμοποιούσε να ήταν κωπήλατο, λαξευμένο στον κορμό ενός δέντρου, και ονομαζόταν «μονόξυλο».
Η ιδέα που είχαν για να αποδείξουν την εγκυρότητα της υπόθεσής τους ήταν τόσο απλή όσο και «τρελή»: να φτιάξουν το δικό τους μονόξυλο, να το επανδρώσουν οι ίδιοι και να ακολουθήσουν πάνω του μια αρχαία εμπορική ρότα, από τη Σάμο έως τα παράλια της Αργολίδας. Εχουν ήδη ξεκινήσει – για την ακρίβεια βρίσκονται στα μισά της απόστασης. Την περασμένη Τετάρτη έφτασαν με επιτυχία στον προορισμό τους, έχοντας ξεκινήσει από τη Σάμο στις 17 Ιουνίου.
Η ιδέα που είχαν για να αποδείξουν την εγκυρότητα της υπόθεσής τους ήταν τόσο απλή όσο και «τρελή»: να φτιάξουν το δικό τους μονόξυλο, να το επανδρώσουν οι ίδιοι και να ακολουθήσουν πάνω του μια αρχαία εμπορική ρότα, από τη Σάμο έως τα παράλια της Αργολίδας. Εχουν ήδη ξεκινήσει – για την ακρίβεια βρίσκονται στα μισά της απόστασης. Την περασμένη Τετάρτη έφτασαν με επιτυχία στον προορισμό τους, έχοντας ξεκινήσει από τη Σάμο στις 17 Ιουνίου.
Η αποστολή
Είκοσι κωπηλάτες και ένας πηδαλιούχος. Είκοσι Τσέχοι σε δύο σειρές των δέκα ανδρών, με έναν ακόμα στο τιμόνι, πίσω τους, να κατευθύνει το σκάφος. Στη μέση, ένα αυτοσχέδιο ξύλινο άλμπουρο με μια τριγωνική σημαία της Τσεχίας να ανεμίζει στην κορυφή. Δύο ξάρτια να κρατούν το άλμπουρο από την πλώρη και την πρύμνη και ένα μικρό παραλληλόγραμμα ιστίο που, αν φυσάει ούριος άνεμος, φουσκώνει και βοηθάει στην πρόωση του σκάφους.
Είκοσι άνδρες με είκοσι κουπιά, δέκα από την κάθε πλευρά, οργώνουν το Αιγαίο και δίνουν κίνηση στο μονόξυλο, έναν κορμό δέντρου που έγινε πλοιάριο. «Χάρη σε μια τυχερή σύμπτωση, καταφέραμε να πάρουμε στα χέρια μας έναν τεράστιο κορμό μιας βελανιδιάς 300 ετών που ξερίζωσε από το έδαφος μια άγρια θύελλα στο δάσος του Μότσοβ, ένα δάσος που αποκαλούμε “Ναό των Δέντρων”. Εκεί, μεγάλωνε για αιώνες, υπό την εποπτεία των τοπικών δασολόγων. Τον κόψαμε και τον λυγίσαμε και τελικά μετατρέψαμε αυτόν τον κορμό, που ζύγιζε αρχικά 14 τόνους, σε ένα σκάφος με πραγματικά εντυπωσιακές διαστάσεις. Η παραγωγή του χρειάστηκε περίπου 1.000 ώρες εργασίας, με το ένα τρίτο του μήκους του σκάφους να έχει κατασκευαστεί από λίθινα εργαλεία της Νεολιθικής Εποχής. Ηταν για εμάς μια μοναδική ευκαιρία να φτιάξουμε το μεγαλύτερο, έως στιγμής, μονόξυλό μας και να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε μια νέα μας αποστολή».
Τα παραπάνω ανακοινώνουν στον ιστότοπο της αποστολής τα μέλη της τόσο ασυνήθιστης αυτής ναυτικής ομάδας από την Τσεχία, που ονομάζεται απλά «Μonoxylon» (που είναι η τέταρτη στη σειρά, έπειτα από μικρότερης κλίμακας αποστολές που πραγματοποιήθηκαν το 1995, το 1998 και το 2019) και που, όπως λέει, φιλοδοξεί «να συνδυάσει την επιστημονική έρευνα υπό τη μορφή της πειραματικής αρχαιολογίας με την περιπέτεια που προσφέρει η ναυσιπλοΐα». Με τα λόγια τους αυτά προδίδουν πως δεν είναι εκεί μόνο για δουλειά, αλλά και για παιχνίδι, ή, μάλλον, κάνουν και τα δύο ταυτόχρονα, κάτι που γίνεται ολοφάνερο σε φωτογραφίες τους από τις αποστολές τους όπου όλοι τους έχουν τον ενθουσιασμό και την αγέρωχη, αποφασισμένη όψη των εξερευνητών και των αθλητών μεγάλων αποστάσεων. Ηλιοκαμένοι, γυμνασμένοι, υγιείς, ενθουσιώδεις, μοιάζουν όλοι τους όχι σαν αρχαιολόγοι ή επιστήμονες, αλλά περισσότερο σαν αρχαίοι ναυτικοί.
«Δοκιμάσαμε το νέο μας μονόξυλο τον Σεπτέμβριο του 2022 στη λίμνη Ρόζκος στην Τσεχία, όπου είδαμε πως ήταν έτοιμο να ταξιδέψει στα υδάτινα χνάρια των πρώτων νεολιθικών ανθρώπων, σε ρότες μεταξύ των ελληνικών νησιών και των ηπειρωτικών ακτών», λένε οι ίδιοι. Δεν είναι, όμως, ένα αμιγώς ελληνικό «σκαρί» αυτό με το οποίο πραγματοποίησαν τον διάπλου του Αιγαίου, αλλά ένα οικουμενικό φαινόμενο. Μονόξυλα εμφανίζονται στην ιστορία όλων των ηπείρων του πλανήτη, ενώ σε ορισμένα σημεία του, ακόμα χρησιμοποιούνται από κάποιες τοπικές κοινότητες.
Ο νεολιθικός νησιώτης ήταν ναυτικός 5.000 χρόνια πριν από τον Θεμιστοκλή και τα ξύλινα τείχη. Και δεν αποκλείεται το πρώτο του πλοίο να ήταν ένας κορμός.
Είκοσι κωπηλάτες και ένας πηδαλιούχος. Είκοσι Τσέχοι σε δύο σειρές των δέκα ανδρών, με έναν ακόμα στο τιμόνι, πίσω τους, να κατευθύνει το σκάφος. Στη μέση, ένα αυτοσχέδιο ξύλινο άλμπουρο με μια τριγωνική σημαία της Τσεχίας να ανεμίζει στην κορυφή. Δύο ξάρτια να κρατούν το άλμπουρο από την πλώρη και την πρύμνη και ένα μικρό παραλληλόγραμμα ιστίο που, αν φυσάει ούριος άνεμος, φουσκώνει και βοηθάει στην πρόωση του σκάφους.
Είκοσι άνδρες με είκοσι κουπιά, δέκα από την κάθε πλευρά, οργώνουν το Αιγαίο και δίνουν κίνηση στο μονόξυλο, έναν κορμό δέντρου που έγινε πλοιάριο. «Χάρη σε μια τυχερή σύμπτωση, καταφέραμε να πάρουμε στα χέρια μας έναν τεράστιο κορμό μιας βελανιδιάς 300 ετών που ξερίζωσε από το έδαφος μια άγρια θύελλα στο δάσος του Μότσοβ, ένα δάσος που αποκαλούμε “Ναό των Δέντρων”. Εκεί, μεγάλωνε για αιώνες, υπό την εποπτεία των τοπικών δασολόγων. Τον κόψαμε και τον λυγίσαμε και τελικά μετατρέψαμε αυτόν τον κορμό, που ζύγιζε αρχικά 14 τόνους, σε ένα σκάφος με πραγματικά εντυπωσιακές διαστάσεις. Η παραγωγή του χρειάστηκε περίπου 1.000 ώρες εργασίας, με το ένα τρίτο του μήκους του σκάφους να έχει κατασκευαστεί από λίθινα εργαλεία της Νεολιθικής Εποχής. Ηταν για εμάς μια μοναδική ευκαιρία να φτιάξουμε το μεγαλύτερο, έως στιγμής, μονόξυλό μας και να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε μια νέα μας αποστολή».
Τα παραπάνω ανακοινώνουν στον ιστότοπο της αποστολής τα μέλη της τόσο ασυνήθιστης αυτής ναυτικής ομάδας από την Τσεχία, που ονομάζεται απλά «Μonoxylon» (που είναι η τέταρτη στη σειρά, έπειτα από μικρότερης κλίμακας αποστολές που πραγματοποιήθηκαν το 1995, το 1998 και το 2019) και που, όπως λέει, φιλοδοξεί «να συνδυάσει την επιστημονική έρευνα υπό τη μορφή της πειραματικής αρχαιολογίας με την περιπέτεια που προσφέρει η ναυσιπλοΐα». Με τα λόγια τους αυτά προδίδουν πως δεν είναι εκεί μόνο για δουλειά, αλλά και για παιχνίδι, ή, μάλλον, κάνουν και τα δύο ταυτόχρονα, κάτι που γίνεται ολοφάνερο σε φωτογραφίες τους από τις αποστολές τους όπου όλοι τους έχουν τον ενθουσιασμό και την αγέρωχη, αποφασισμένη όψη των εξερευνητών και των αθλητών μεγάλων αποστάσεων. Ηλιοκαμένοι, γυμνασμένοι, υγιείς, ενθουσιώδεις, μοιάζουν όλοι τους όχι σαν αρχαιολόγοι ή επιστήμονες, αλλά περισσότερο σαν αρχαίοι ναυτικοί.
«Δοκιμάσαμε το νέο μας μονόξυλο τον Σεπτέμβριο του 2022 στη λίμνη Ρόζκος στην Τσεχία, όπου είδαμε πως ήταν έτοιμο να ταξιδέψει στα υδάτινα χνάρια των πρώτων νεολιθικών ανθρώπων, σε ρότες μεταξύ των ελληνικών νησιών και των ηπειρωτικών ακτών», λένε οι ίδιοι. Δεν είναι, όμως, ένα αμιγώς ελληνικό «σκαρί» αυτό με το οποίο πραγματοποίησαν τον διάπλου του Αιγαίου, αλλά ένα οικουμενικό φαινόμενο. Μονόξυλα εμφανίζονται στην ιστορία όλων των ηπείρων του πλανήτη, ενώ σε ορισμένα σημεία του, ακόμα χρησιμοποιούνται από κάποιες τοπικές κοινότητες.
Ο νεολιθικός νησιώτης ήταν ναυτικός 5.000 χρόνια πριν από τον Θεμιστοκλή και τα ξύλινα τείχη. Και δεν αποκλείεται το πρώτο του πλοίο να ήταν ένας κορμός.
Η ιστορία του σκάφους
Ο Βιργίλιος στην «Αινειάδα» σκιαγραφεί τη βάρκα του Χάροντα ως μονόξυλο, ενώ μονόξυλα εμφανίζονται στο έργο του φιλέλληνα Σκωτσέζου Τζορτζ Φίνλεϊ «Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης», και συγκεκριμένα στο σημείο που περιγράφει την πολιορκία του Μεσολογγίου, αλλά και στις διηγήσεις ξένων περιηγητών στη χώρα μας όπως αυτές του Ιρλανδού ζωγράφου και αρχαιολόγου Εντουαρντ Ντόντγουελ, που είχε περιοδεύσει στην Ελλάδα μεταξύ 1801 και 1805. Στο έργο του «Μια Κλασική και Τοπογραφική Περιήγηση εντός της Ελλάδας», γράφει χαρακτηριστικά: «Διασχίσαμε τον Αλφειό μέσα σε ένα μονόξυλο, αλλά με το ρεύμα να είναι τόσο γρήγορο και δυνατό, μας πήρε δυόμισι ώρες. Το μονόξυλο είναι ένα σκάφος φτιαγμένο από κορμό μεγάλου δέντρου, επίπεδο στη μια του άκρη και μυτερό στην άλλη. Το χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι και το αναφέρει ο Πολύβιος στις “Ιστορίες” του. Περιστρέφεται από το βίαιο ρεύμα του ποταμού, και παρασύρεται αρκετά ώσπου να φτάσει στην απέναντι ακτή. Κυβερνάται με δύο κουπιά που μοιάζουν με φτυάρια, και λειτουργούν και ως πηδάλια».
Ο μελετητής της ιστορίας της ξυλοναυπηγικής δρ Κώστας Δαμιανίδης αναφέρει: «Η παράδοση του μονόξυλου εξελίχθηκε στις λίμνες και στα ποτάμια. Υπήρχαν αντίστοιχα μονόξυλα σε ορισμένα ποτάμια και λίμνες της Ελλάδας και έχουν βρεθεί ίχνη του στον προϊστορικό πασσαλόπηκτο οικισμό του Δισπηλιού στη λίμνη της Καστοριάς. Εχουν επίσης βρεθεί νεότερα μονόξυλα σε άλλες λίμνες στην Ελλάδα. Στο Ναυτικό Μουσείο στην Κωνσταντινούπολη έχουν μονόξυλα που έχουν βρεθεί στη Μαύρη Θάλασσα. Η πειραματική διάπλευση του Αιγαίου με μονόξυλο μου θυμίζει μια άλλη διάπλευση που είχε οργανώσει πριν από περίπου τριάντα χρόνια το Ελληνικό Ινστιτούτο Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης με τον Χάρη Τζάλα, χρησιμοποιώντας τότε μια παπυρέλλα, προϊστορικό σκάφος και αυτό, κατασκευασμένο από λεπτά καλάμια δεμένα μεταξύ τους με σχοινιά από χόρτα, ένα σκάφος που έφτιαχναν ακόμη στην Κέρκυρα».
Το βέβαιο είναι πως μέσα στα κύματα οι Τσέχοι κωπηλάτες πρέπει να είναι σε εγρήγορση και να διορθώνουν συνεχώς την πορεία τους. Και τα καταφέρνουν. Βλέποντάς τους, με τα πρωτόγονα υλικά τους και τον συγχρονισμένο ζήλο τους, είναι λες και πας 9.000 χρόνια πίσω στον χρόνο. Στο σημερινό Αιγαίο που αυτόν τον καιρό οργώνεται από πολυτελή, υπερσύγχρονα τουριστικά σκάφη, η όψη τους μοιάζει απόκοσμη και εξωτική.
Ενας εκ των είκοσι κωπηλατών ήταν ο Μιχάλης Κόλας, οικονομολόγος με Ελληνα πατέρα και Τσέχα μητέρα. Οταν τον ρωτήσαμε στην αρχή της αποστολής πότε πίστευε ότι θα την ολοκληρώσουν μας απάντησε χαμογελώντας: «Οταν το επιτρέψει ο Αίολος». Απόγονος Ελληνα πολιτικού πρόσφυγα του Εμφυλίου (ενός εκ των 13.000 που δέχθηκε η κυβέρνηση της Τσεχοσλοβακίας στα τέλη του ’40), μεγάλωσε στην Τσεχία αλλά μιλάει καλά ελληνικά. Οταν τον ρωτάμε πώς πιστεύει ότι τα πήγε το σκάφος στη θάλασσα, μοιάζει ικανοποιημένος: «Θέλαμε να δείξουμε πως το μονόξυλο δεν μπορούσε να κάνει μόνο παράκτια ταξίδια, αλλά και στην ανοιχτή θάλασσα, και νομίζω τα καταφέραμε. Οταν τα κύματα μεγάλωναν χάναμε την πορεία μας, αλλά τελικά την ξαναβρίσκαμε. Μπορεί να μην έχουμε καρίνα, αλλά το σκάφος έχει βύθισμα. Μην ξεχνάμε, έχει τρεις τόνους βάρος και, έχοντας ρουφήξει και αρκετό νερό, έχει γίνει ακόμα πιο στιβαρό και δεν ξεσέρνει εύκολα».
Πέραν όμως του ίδιου του σκάφους και της πρωτόγονης γοητείας του, είναι και οι επιδόσεις του πληρώματός του που το βοήθησαν να παλέψει όπως πρέπει για το δύσκολο ταξίδι του. «Η κωπηλασία μάς είναι κάτι το γνώριμο, όλοι έχουμε ξανακάνει στο παρελθόν, καθότι είναι πολύ διαδεδομένη στην Τσεχία. Δεν είναι, όπως σε άλλες χώρες, ένα σπορ για τους λίγους», λέει ο ίδιος. Αυτό που, όμως, σίγουρα πρέπει να είναι για κάποιους λίγους, είναι το να διασχίζεις, εν έτει 2023, όλο το Αιγαίο πάνω σε ένα προϊστορικό σκάφος.
«Πιστεύετε πως είστε τρελός, όπως σας αποκαλούν;», είχε ρωτήσει πρόσφατα ο τσεχικός Τύπος τον εμπνευστή του εγχειρήματος, τον ερευνητή και αρχαιολόγο Ράντομιρ Τιτσί, o οποίος είχε απαντήσει: «Είναι κάπως προβληματικό σήμερα το να ορίσεις τι είναι στην πραγματικότητα “τρελός”. Αν πάντως αυτό σημαίνει ότι κάποιος είναι “μη κανονικός”, τότε, ολοένα και περισσότερο καταλαβαίνουμε πως, μάλλον, θα έπρεπε να υπάρχουν περισσότεροι από αυτούς».
