Η αρχική της θέση ήταν στην κορυφή του όρους Ιθώμη, εκεί όπου υπήρχε αρχαίο ιερό του Δία Ιθωμάτα. Ιδρύθηκε σύμφωνα με την παράδοση το 725 από εικονολάτρες καλόγερους και το καθολικό της, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι διακοσμημένο με αξιόλογες τοιχογραφίες του 1608, έργα των αδελφών Μόσχου από το Ναύπλιο. Στις αρχές του 17ου αιώνα, λόγω των δυσκολιών διαβίωσης, οι καλόγεροι την εγκατέλειψαν και μεταφέρθηκαν χαμηλότερα, στη σημερινή θέση.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η μονή γνώρισε μεγάλη ακμή, ήταν σταυροπηγιακή και διέθετε μεγάλη περιουσία και μετόχια στη Μεσσηνία αλλά και στη Σμύρνη. Ήταν καταφύγιο αρματολών και κλεφτών και στην επανάσταση του 1821 είχε σημαντική συμβολή, με την προσφορά χρημάτων και τροφίμων. Πυρπολήθηκε από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ πασά το 1825 και οι μοναχοί της κατέφυγαν στη Μάνη και στη Ζάκυνθο, παίρνοντας μαζί τους και την εικόνα της Παναγίας, αλλά επανήλθαν το 1828. Από τότε η μονή λειτουργεί χωρίς διακοπή.
Το συγκρότημα περιβάλλεται από κτίσματα κελιών και βοηθητικών χώρων. Το καθολικό κτίστηκε το 1701 και πήρε τη σημερινή του μορφή στις αρχές του 20ού αιώνα.
Είναι σταυροειδής ναός με τρούλο και στο εσωτερικό του διέθετε αξιόλογες τοιχογραφίες, που καταστράφηκαν από τον Ιμπραήμ και επικαλύφθηκαν με ασβέστη το 1882. Στον ναό φυλάσσεται η εξαιρετικής τέχνης θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Βουλκανιώτισσας ή Οδηγήτριας, που λέγεται ότι είναι έργο του Ευαγγελιστή Λουκά. Η μονή διαθέτει λείψανα αγίων και πολλά κειμήλια, που εκτίθενται σε μουσειακό χώρο.
Πώς μια θανατηφόρα επιδημία συνδέεται με το μεγαλύτερο μοναστήρι στη Μεσσηνίας;
Ιδιαίτερη προσοχή και λατρευτικό ενδιαφέρον από μέρους του ευσεβούς λαού, ελκύουν οι εορτές και πανηγύρεις της μονής, τόσο τον Δεκαπενταύγουστο με τη μεταφορά της Εικόνας της Παναγίας στο θρόνο Της, στο μοναστήρι της Κορυφής και την έναρξη των εορταστικών ιερών ακολουθιών, όσο και τη νύκτα της 19ης προς 20ή Σεπτεμβρίου με την Κάθοδο της Βουλκανιώτισσας στην πόλη της Μεσσήνης, σε ανάμνηση θαυματουργικής επεμβάσεως της Υπεραγίας Θεοτόκου, όταν φοβερή επιδημία πανούκλας είχε απλωθεί σε όλη σχεδόν τη Μεσσηνία και είχε σκορπίσει το θάνατο και τη δυστυχία, γύρω στα 1755 και τότε πρωτολιτανεύτηκε η Αγία Εικόνα Της. Αυτή τη νύχτα, χιλιάδες άνθρωποι οδοιπορούν και ανάμεσά τους πολλά νέα παιδιά, συνοδεύοντας τη Βουλκανιώτισσα Κυρά και διανύοντας απόσταση 20 χιλιομέτρων πεζοπορίας.
Η Κάθοδος αυτή ξεκινά στις 2 το πρωί από το Βουλκάνο και καταλήγει στη “Μαυροματέϊκη Παναγίτσα” γύρω στις 7.30 το πρωί της 20ής Σεπτεμβρίου. Η επίσημη υποδοχή της Εικόνας γίνεται στις 9.30 π.μ. στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, στην είσοδο της Μεσσήνης, από τον Μητροπολίτη Μεσσηνίας, τις αρχές του τόπου και πλήθος κλήρου και λαού.
Πάνδημη είναι και η Λιτανεία στους κεντρικούς δρόμους της Μεσσήνης, για να καταλήξει στο Βουλκανιώτικο Μετόχι της Πανηγυρίστρας, όπου και εναποτίθεται η Ιερή Εικόνα. Ακολουθεί οκταήμερο Ιερό Προσκύνημα μέχρι τις 28 Σεπτεμβρίου, οπότε την 5η απογευματινή ώρα αυτής της ημέρας, ξεκινά η άνοδος της Εικόνας για το Μοναστήρι της, πρώτα με Λιτάνευσή της εντός της Μεσσήνης και στη συνέχεια με πορεία προς το Βουλκάνο, όπου καταλήγει στις 12 τα μεσάνυχτα.
Η Μονή Βουλκάνου ανέκαθεν υπήρξε ανδρική και ποτέ δεν σταμάτησε η λειτουργία της. Σήμερα αποτελεί το μοναδικό ανδρικό Κοινόβιο της Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας.
Η πομπή μετά από ολονύκτια πεζοπορία 20 περίπου χιλιομέτρων αναμένεται να αφιχθεί στην πόλη της Μεσσήνης το πρωί της Τρίτης 20 Σεπτεμβρίου, όπου θα πραγματοποιηθεί η Επίσημη Υποδοχή και η εναπόθεση της Ιεράς Εικόνος στο Μετόχι της Μονής Βουλκάνου για οκταήμερο Προσκύνημα.
