Ο «σκοτεινός τουρισμός» («dark tourism»), μια κατηγορία θεματικού τουρισμού που εστιάζει σε μνημεία, τοποθεσίες ή γεγονότα συνδεδεμένα με θάνατο, τραγωδίες και «σκοτεινά» ιστορικά γεγονότα, κερδίζει τα τελευταία χρόνια ολοένα και μεγαλύτερη δημοτικότητα στο εξωτερικό αλλά και στην Ελλάδα.
Ως όρος, στο πρώτο άκουσμα είναι σίγουρα ηθικά παρεξηγήσιμος, καθώς σε πολλούς προκαλεί άσχημες ηθικές υποδηλώσεις για την τουριστικοποίηση και οικονομική εκμετάλλευση τόπων που έχουν συντελεστεί τραγικά γεγονότα. Ομως, σε μία πιο σε βάθος ματιά πρόκειται για μια μορφή εναλλακτικού τουρισμού, που μπορεί να λειτουργήσει εκπαιδευτικά για πολλούς τουρίστες, οι οποίοι θέλουν να γνωρίσουν την πιο βαθιά, αν και λιγότερο φανερή, ιστορία των τόπων που επισκέπτονται. Η Ελλάδα, φυσικά, διαθέτει πάρα πολλά ιστορικά σημεία τέτοιου ενδιαφέροντος.
Στο εξωτερικό πρόκειται σίγουρα για έναν ανερχόμενο κλάδο της τουριστικής βιομηχανίας, όπως δείχνει το αυξανόμενο ενδιαφέρον ταξιδιωτών για τοποθεσίες που σχετίζονται με ιστορικές τραγωδίες, καταστροφές και φρικαλεότητες, όπως είναι τα μνημεία του Ολοκαυτώματος στη Γερμανία, Ground Zero – Εθνικό Μνημείο της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη ή η Απαγορευμένη Ζώνη στο Τσερνόμπιλ της Ουκρανίας, με δεκάδες χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο. Ενας από τους κύριους μοχλούς ανάπτυξης αυτής της τουριστικής αγοράς είναι η επιθυμία των ανθρώπων να γνωρίσουν τα πιο «σκοτεινά» κεφάλαια της Ιστορίας, καθώς και η έμφυτη ανθρώπινη περιέργεια για θέματα που θεωρούνται ταμπού, μια τάση που ενισχύεται από την αυξανόμενη παραγωγή ντοκιμαντέρ και τηλεοπτικών σειρών γύρω από τέτοια ζητήματα. Γι’ αυτό και μόνο για το 2024, σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα του γραφείου ερευνών Future Market Insights, η αξία της αγοράς «σκοτεινού τουρισμού» εκτιμάται ότι θα διαμορφωθεί στα 31,89 δισ. δολ. Σε ορίζοντα δεκαετίας, δε, αναμένεται να ανέλθει στα 40,82 δισ. δολ. έως το 2034, καταγράφοντας σύνθετο ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης (CAGR) 2,5%.
Στο εξωτερικό πρόκειται σίγουρα για έναν ανερχόμενο κλάδο της τουριστικής βιομηχανίας, όπως δείχνει το αυξανόμενο ενδιαφέρον ταξιδιωτών για τοποθεσίες που σχετίζονται με ιστορικές τραγωδίες, καταστροφές και φρικαλεότητες, όπως είναι τα μνημεία του Ολοκαυτώματος στη Γερμανία, Ground Zero – Εθνικό Μνημείο της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη ή η Απαγορευμένη Ζώνη στο Τσερνόμπιλ της Ουκρανίας, με δεκάδες χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο. Ενας από τους κύριους μοχλούς ανάπτυξης αυτής της τουριστικής αγοράς είναι η επιθυμία των ανθρώπων να γνωρίσουν τα πιο «σκοτεινά» κεφάλαια της Ιστορίας, καθώς και η έμφυτη ανθρώπινη περιέργεια για θέματα που θεωρούνται ταμπού, μια τάση που ενισχύεται από την αυξανόμενη παραγωγή ντοκιμαντέρ και τηλεοπτικών σειρών γύρω από τέτοια ζητήματα. Γι’ αυτό και μόνο για το 2024, σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα του γραφείου ερευνών Future Market Insights, η αξία της αγοράς «σκοτεινού τουρισμού» εκτιμάται ότι θα διαμορφωθεί στα 31,89 δισ. δολ. Σε ορίζοντα δεκαετίας, δε, αναμένεται να ανέλθει στα 40,82 δισ. δολ. έως το 2034, καταγράφοντας σύνθετο ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης (CAGR) 2,5%.
ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Μακριά από τον συμβατικό τουρισμό, ο «σκοτεινός τουρισμός» δεν στοχεύει στο «σοκ για το σοκ», αλλά στην ενημέρωση για τραγικά γεγονότα που συνέβησαν, στην ευαισθητοποίηση των επισκεπτών για ζητήματα ιστορικής μνήμης, στην ενεργοποίηση του «ποτέ ξανά» ως ανθρωπιστικής υπόσχεσης. Καθώς η Ιστορία παίζει ζωτικό ρόλο, ο «σκοτεινός τουρισμός» σχετίζεται με τον πολιτιστικό τουρισμό.
Ταξίδια σε πραγματικές τοποθεσίες που έχουν συμβεί μαζικοί θάνατοι και τραγωδίες προκαλούν το ενδιαφέρον των ανθρώπων.
Και η Ελλάδα έχει πλούσια ιστορία συγκρούσεων και οπότε αρκετά μέρη όπου ο θάνατος σφράγισε (με) την παρουσία του.
Στην κατηγορία του «dark tourism» στην Ελλάδα εμπεριέχονται η Μακρόνησος και η Γυάρος, αλλά και αντίστοιχες τοποθεσίες σε Ανάφη, Ικαρία, Γαύδο, Ναύπλιο ως τόποι εξορίας πολιτικών κρατουμένων την περίοδο του εμφυλίου, η Σπιναλόγκα ως τόπος ιατρικής εξορίας, σανατόρια όπως της Πάρνηθας, το Σκοπευτήριο της Καισαριανής και η τοποθεσία του Γουδή ως τόποι πολιτικών εκτελέσεων, το δημοτικό μουσείο καλαβρυτινού ολοκαυτώματος, το μνημείο του Πολυτεχνείου και το αρχηγείο της Gestapo στο Κολωνάκι, μέρη που είχαν υπάρξει πολεμικές μάχες με νεκρούς όπως το Φραγκοκάστελλο Σφακίων, το Μνημείο Ρώσων Πεσόντων στη Σφακτηρία για τη ναυμαχία του Ναυαρίνου, αρχαιολογικοί χώροι όπως το Νεκρομαντείο του Αχέροντα ή το Νεκροταφείο Βογομίλων Νέας Χαλκηδόνας, το Ιερό των Μεγάλων Θεών στη Σαμοθράκη, τα Δρακόσπιτα στην Εύβοια, αλλά και το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών ως τόπος ανάπαυσης πολλών διάσημων Ελλήνων, γεμάτος με κορυφαία έργα τέχνης.
Στο συγκεκριμένο νεκροταφείο πραγματοποιεί ξεναγήσεις ο Κ. Κάλτσας, μέσω της συνεργαζόμενης με το ταξιδιωτικό γραφείο Eventify Greece ιστοσελίδας When in Athens – Alternative walking tours. «Πρόκειται για το πιο σημαντικό νεκροταφείο της Ελλάδας», μας ενημερώνει, «το οποίο μιμήθηκε το δυτικό πρότυπο ρομαντισμού, με μεγάλους περιπάτους ανάμεσα σε δέντρα και χώρους περισυλλογής, ενώ ένα από τα κυρίαρχα γλυπτικά μοτίβα είναι αυτό του “πενθούντος πνεύματος”». Μέσα από μια δίωρη περιπατητική διαδρομή σε τάφους διάσημων Ελλήνων αλλά και ξένων οι συμμετέχοντες στο γκρουπ του μαθαίνουν για την Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, ενώ έρχονται αντιμέτωποι με το ζήτημα της ανθρώπινης θνητότητας και ματαιοδοξίας, με την περιήγηση «να λειτουργεί σαν ομοιοπαθητική, το κάνεις για να ξορκίσεις το κακό». Ταυτόχρονα οι ξεναγούμενοι βλέπουν από κοντά αναγνωρισμένης αξίας έργα τέχνης, όπως το άγαλμα «Η Κοιμωμένη του Χαλεπά» και μαθαίνουν για την ιστορία των ρευμάτων της αρχιτεκτονικής και της γλυπτικής που χαρακτηρίζουν πολλές από τις τελευταίες κατοικίες διάσημων πολιτικών, καλλιτεχνών, επιστημόνων. Λόγω του πλήθους και της ποιότητας των έργων τέχνης, άλλωστε, αλλά και της πεπερασμένης χωρητικότητας του νεκροταφείου υπάρχει η σκέψη ο χώρος να μετατραπεί σε ένα μουσείο «σκοτεινού τουρισμού».
Στο συγκεκριμένο νεκροταφείο πραγματοποιεί ξεναγήσεις ο Κ. Κάλτσας, μέσω της συνεργαζόμενης με το ταξιδιωτικό γραφείο Eventify Greece ιστοσελίδας When in Athens – Alternative walking tours. «Πρόκειται για το πιο σημαντικό νεκροταφείο της Ελλάδας», μας ενημερώνει, «το οποίο μιμήθηκε το δυτικό πρότυπο ρομαντισμού, με μεγάλους περιπάτους ανάμεσα σε δέντρα και χώρους περισυλλογής, ενώ ένα από τα κυρίαρχα γλυπτικά μοτίβα είναι αυτό του “πενθούντος πνεύματος”». Μέσα από μια δίωρη περιπατητική διαδρομή σε τάφους διάσημων Ελλήνων αλλά και ξένων οι συμμετέχοντες στο γκρουπ του μαθαίνουν για την Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, ενώ έρχονται αντιμέτωποι με το ζήτημα της ανθρώπινης θνητότητας και ματαιοδοξίας, με την περιήγηση «να λειτουργεί σαν ομοιοπαθητική, το κάνεις για να ξορκίσεις το κακό». Ταυτόχρονα οι ξεναγούμενοι βλέπουν από κοντά αναγνωρισμένης αξίας έργα τέχνης, όπως το άγαλμα «Η Κοιμωμένη του Χαλεπά» και μαθαίνουν για την ιστορία των ρευμάτων της αρχιτεκτονικής και της γλυπτικής που χαρακτηρίζουν πολλές από τις τελευταίες κατοικίες διάσημων πολιτικών, καλλιτεχνών, επιστημόνων. Λόγω του πλήθους και της ποιότητας των έργων τέχνης, άλλωστε, αλλά και της πεπερασμένης χωρητικότητας του νεκροταφείου υπάρχει η σκέψη ο χώρος να μετατραπεί σε ένα μουσείο «σκοτεινού τουρισμού».
Selfies στα μνημεία; Τα ηθικά ζητήματα
Αν και η τουριστική αξιοποίηση προορισμών που συντελέστηκαν φρικαλεότητες και καταστροφές ή η δημιουργία μουσείων ιστορικής μνήμης γύρω από αυτές είναι τόσο παλιά όσο το Κολοσσαίο, η δημόσια αντιπαράθεση για τα ηθικά ζητήματα του «σκοτεινού τουρισμού» φούντωσε μαζί με την άνθηση των social media. Το 2017, ο Shahak Shapira, ένας Γερμανοεβραίος συγγραφέας, έφτιαξε μια ιστοσελίδα με τίτλο Yolocaust, αποτελούμενη από selfies τουριστών στο Μνημείο του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο και στο Μουσείο Αουσβιτς – Μπίρκεναου, όπου είχε αλλάξει το φόντο, δείχνοντας τα σκελετωμένα κορμιά των κρατουμένων των στρατοπέδων συγκέντρωσης ή μαζικούς τάφους. Η σελίδα έγινε viral, με πολλούς να σπεύδουν να κριτικάρουν τους νέους που παίρναν χαρούμενες πόζες ή κάναν ασκήσεις γιόγκα για «ασέβεια» και «βλακεία».
Ωστόσο, κάποιοι πιο ψύχραιμοι σχολίασαν ότι ίσως πρόκειται περισσότερο για ένα πρόβλημα γενεών και της σχέσης που έχουν οι πιο νέοι με την εικόνα. «Η σημερινή γενιά είναι αυτή που βιώνει πολλές εμπειρίες μέσα από την οθόνη ενός τηλεφώνου και δεν έχει να κάνει με το να τους τιμωρείς, να τους εκθέτεις ή να τους ταπεινώνεις. Προσπαθούμε να κάνουμε έντονες συζητήσεις σχετικά με το τι θέλουν από μια φωτογραφία σε ένα τέτοιο περιβάλλον» είχε δηλώσει τότε στο BBC η Karen Pollock, διευθύνουσα σύμβουλος του Holocaust Education Trust. Συμφωνώντας μαζί της ο αρχιτέκτονας του Μνημείου του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο, Peter Eisenman, είχε επισημάνει: «Δεν υπάρχουν νεκροί κάτω από το μνημείο μου. Η ιδέα μου ήταν να επιτρέψω σε ανθρώπους διαφορετικών γενεών, με τον δικό τους τρόπο, να έρθουν αντιμέτωποι ή όχι με το να βρίσκονται σε αυτό το μέρος. Και αν θέλουν απλά να περιπλανηθούν, νομίζω ότι είναι εντάξει».
